A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Thế nào là từ đồng nghĩa

1.1. Đọc lại văn bản Xa ngắm thác núi Lư. Dựa vào kiến thức đã học ở bậc Tiểu học, hãy tìm các từ đồng nghĩa với mỗi từ: rọi, trông.
Trả lời:

• Từ đồng nghĩa với rọi là chiếu.
•  Từ đồng nghĩa với trông là nhìn.

2. Từ trông trong bản dịch thơ Xa ngắm thác núi Lư có nghĩa là “nhìn để nhận biết”. Ngoài nghĩa đó, từ trông còn có những nghĩa sau:
a. Coi sóc, giữ gìn cho yên ổn
b. Mong
Tìm các từ đồng nghĩa với mỗi nghĩa trên của từ trông.

Trả lời:
a. Đồng nghĩa với coi sóc, giữ gìn cho yên ổn: Trông coi, chăm nom, ...
b. Đồng nghĩa với mong: Trông mong, trông chờ, ngóng, ...

2. Các loại từ đồng nghĩa

2.1. So sánh nghĩa của từ quả và trái trong hai ví dụ sau:

- Rủ nhau xuống biển mò cua
Đem về nấu quả me chua trên rừng
(Trần Tuấn Khải)
- Chim xanh ăn trái xoài xanh,
Ăn no tắm mát đậu cành cây đa.
(Ca dao)

Hai từ quả, trái đồng nghĩa hoàn toàn với nhau, có thể thay thế được cho nhau trong văn cảnh mà không làm mất đi ý nghĩa của câu.
2.2. Nghĩa của hai từ bỏ mạng và hi sinh trong hai câu dưới đây có chỗ nào giống nhau, chỗ nào khác nhau:
- Trước sức tấn công như vũ bão và tinh thần chiến đấu dũng cảm tuyệt vời của nghĩa quân Tây Sơn, hàng vạn quân Thanh đã bỏ mạng.
- Công chúa Ha-ba-na đã hi sinh anh dũng, thanh kiếm vẫn cầm tay.
(Truyện cổ Cu-ba)

Trả lời:

• Nghĩa của bỏ mạng và hi sinh : hai từ này có nghĩa giống nhau đều là nói về cái chết của con người.
• Khác nhau ở chỗ :
• Bỏ mạng thường là cái chết vô ích mang sắc thái khinh bỉ
• Hi sinh là cái chết cao cả có ích được người đời kính trọng.
• Hai từ này tuy cũng có những nét nghĩa tương đồng nhưng có những trường hợp không thể thay thế được cho nhau.

3. Sử dụng từ đồng nghĩa

3.1. Thử thay các từ đồng nghĩa với quả và trái, bỏ mạng và hi sinh trong các ví dụ ở mục  2 cho nhau và rút ra nhận xét.

•  Từ quả và trái có thể thay thế vị trí cho nhau mà không làm mất đi ý nghĩa của câu.
• Từ bỏ mạng và hi sinh không thể hoán đổi vị trí cho nhau bởi nó sẽ làm mất đi ý nghĩa của câu.
• Như vậy ta thấy được không phải từ đồng nhĩa nào cũng có thể thay thế cho nhau.

3.2. Ở bài 7, tại sao đoạn trích trong Chinh phụ ngâm khúc lấy tiêu đề là Sau phút chia li mà không phải Sau phút chia tay.

• Hai từ này đồng nghĩa với nhau: đều có nghĩa là "rời nhau, mỗi người đi một nơi". 
• Sau phút chia li thể hiện sự trang trọng thành kính giữa người đi kẻ ở đau đớn xót xa.
• Sau phút chia tay thể hiện sự chia cắt bình thường giữa người với người.

4. Ghi nhớ

• Từ đồng nghĩa là những từ có nghĩa giống nhau hoặc gần giống nhau. Một từ nhiều nghĩa có thể thuộc vào nhiều nhóm từ đồng nghĩa khác nhau.
• Không phải bao giờ các từ đồng nghĩa cũng có thể thay thế cho nhau. Khi nói cũng như khi viết, cần cân nhắc để chọn trong số các từ đồng nghĩa, những từ thể hiện đúng thực tế khách quan và sắc thái biểu cảm