BÀI 23. QUẦN XÃ SINH VẬT

Mở đầu: Hình 23.1 thể hiện một quần xã sinh vật rừng ngập mặn ven biển. Trong quần xã này, có những quần thể nào cùng tồn tại? Các quần thể có mối quan hệ với nhau như thế nào? Tại sao quần xã sinh vật lại được coi là một cấp độ tổ chức của sự sống?

Giải rút gọn:

• Trong quần xã này, có những quần thể đước, quần thể sú, quần thể vẹt, quần thể tôm,... cùng tồn tại, có mối quan hệ hỗ trợ và cạnh tranh với nhau.

• Quần xã sinh vật lại là một cấp độ tổ chức của sự sống vì quần xã có cấu trúc ổn định, có thể thực hiện được các chức năng sống cơ bản, có khả năng tự điều chỉnh, thích nghi với môi trường sống một cách độc lập.

I. KHÁI NIỆM QUẦN XÃ SINH VẬT

Câu 1: Trình bày các mối quan hệ được thể hiện trong Hình 23.2. Cho ví dụ minh hoạ.

Giải rút gọn:

• Các mối quan hệ: mối quan hệ trong nội bộ quần xã và giữa quần xã với các nhân tố sinh thái vô sinh.

• Ví dụ: các nhân tố sinh thái tạo điều kiện cho cây cỏ phát triển, cây cỏ là thức ăn cho thỏ, côn trùng; thỏ làm thức ăn cho sói, côn trùng làm thức ăn cho chim; sau khi sói và chim chết đi sẽ phân hủy thành chất dinh cho cây cỏ và 1 phần đi vào môi trường trở thành nhân tố sinh thái.

II. CÁC ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA QUẦN XÃ SINH VẬT

Câu 2: Quan sát Hình 23.3 và cho nhận xét về thành phần loài cây có trong hai quần xã.

Giải rút gọn:

Quần xã 1 và quần xã 2 đều có 4 loài với những loài giống nhau.

Luyện tập: Hãy xác định số loài và độ phong phú tương đối của các loài trong quần xã 1 và quần xã 2 (Hình 23.3).

Giải rút gọn:

• Quần xã 1 và quần xã 2 đều có 4 loài.

• Quần xã 1 có độ phong phú cao hơn quần xã 2 do tỉ lệ số cá thể của mỗi loài trên tổng số cá thể có trong quần xã của quần xã 1 cao hơn.

Câu 3: Lấy ví dụ chứng minh khi loài ưu thế bị loại ra khỏi quần xã thì cấu trúc thành phần loài của quần xã bị biến đổi rất mạnh.

Giải rút gọn:

Ví dụ: trong một hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới, loài chồn là loài ưu thế, chúng ăn lá cây, các loài côn trùng, phát tán hạt giống qua phân của mình. Nếu chồn bị suy giảm, các loài côn trùng có thể phát triển mạnh khiến số lượng tăng mạnh, cạnh tranh về nguồn sống trong quần xã, cây cối bị ảnh hưởng bởi sự phát triển của côn trùng ăn lá và không phát tán được hạt giống.

Câu 4: Quan sát Hình 23.4, trình bày sự phân bố của các quần thể thực vật trong một kiểu rừng mưa nhiệt đới.

Giải rút gọn:

Trong rừng mưa nhiệt đới, tầng thấp nhất là tầng cỏ, quyết; cao hơn là tầng dưới tán, sau đó đến tán rừng và tầng vượt tán ở tầng cao nhất.

Câu 5: Quan sát Hình 23.5, trình bày sự phân bố của các quần thể theo phương ngang ở quần xã thực vật ven biển.

Giải rút gọn:

Sự phân bố của các quần thể theo phương ngang ở quần xã thực vật ven biển: quần thể các loài tồm cua cá tập trung ở biển, ven biển là quần thể cây đước cùng với quần thể cò, quần thể chim, quần thể cá sấu sống trên cây và ven bờ.

Luyện tập: Lấy thêm ví dụ về sự phân bố của quần thể trong quần xã.

Giải rút gọn:

Ví dụ: Ở các hồ nước có sự phân bố của các loài theo tầng: tầng mặt (bèo, tảo lam, trùng roi,..); tầng giữa (các loài tôm, cá); tầng đáy (cua, ốc, trai,..).

Câu 6: Căn cứ vào đặc điểm dinh dưỡng, hãy phân chia các loài sinh vật trong quần xã thành các nhóm khác nhau.

Giải rút gọn:

Các loài trong quần xã sinh vật được chia thành ba nhóm:

• Sinh vật sản xuất: có khả năng tổng hợp chất hữu cơ từ chất vô cơ. 

• Sinh vật tiêu thụ: tổng hợp chất hữu cơ của cơ thể từ chất hữu cơ.

• Sinh vật phân giải: có khả năng phân giải chất hữu cơ thành chất vô cơ.

Luyện tập: Quan sát Hình 23.6, hãy trình bày cấu trúc chức năng dinh dưỡng của một quần xã sinh vật trong hồ nước ngọt.

Giải rút gọn:

Cấu trúc chức năng dinh dưỡng: 

• Sinh vật sản xuất: cỏ, bèo, thực vật thủy sinh,...

• Sinh vật tiêu thụ: vịt, rùa, cá, rắn, ếch, côn trùng,..

• Sinh vật phân giải: sin vật tầng đáy, vi khuẩn,..

III. QUAN HỆ GIỮA CÁC LOÀI TRONG QUẦN XÃ SINH VẬT

Luyện tập: Lấy thêm ví dụ tương ứng với các mối quan hệ khác loài được thể hiện trong Hình 23.7.

Giải rút gọn:

Ví dụ: 

• a, c, d, Cộng sinh: mối và các loài vi sinh vật phân giải cellulose sống trong ruột mối.

• b, Động vật ăn thịt - con mồi: sói săn bắt và ăn thịt thỏ.

• e, Hội sinh: sâu bọ sống nhờ trong tổ kiến, tổ mối.

• g, Hợp tác: Rệp cây cung cấp dường cho kiến, còn kiến chăm sóc, bảo vệ rệp. 

• h, i, Kí sinh - vật chủ: giun đũa kí sinh trong ruột người.

IV. Ổ SINH THÁI

Câu 7: Trình bày ý nghĩa của sự phân hoá ổ sinh thái đối với các loài thực vật trong rừng nhiệt đới.

Giải rút gọn:

Ý nghĩa: giảm cạnh tranh giữa các loài và tận dụng nguồn sống của môi trường.

V. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI LÊN QUẦN XÃ SINH VẬT

Câu 8: Trình bày tác động của một số loài ngoại lai xâm hại đến trạng thái cân bằng của quần xã. Cho ví dụ.

Giải rút gọn:

Loài ngoại lai lấn chiếm nơi sinh sống và gây hại cho các sinh vật bản địa, làm mất cân bằng sinh thái. Ví dụ: ốc bươu vàng, rùa tai đỏ,…

Vận dụng: Quan sát Hình 23.12, cho biết: Nếu một loài nào đó trong quần xã bị mất đi sẽ ảnh hưởng như thế nào đến trạng thái cân bằng của quần xã? Trong quần xã này, loài nào mất đi sẽ gây ra mất cân bằng nghiêm trọng nhất? Tại sao?

Giải rút gọn:

• Nếu một loài A trong quần xã bị mất đi sẽ khiến nguồn thức ăn của loài B suy giảm, ảnh hưởng đến số lượng B trong quần xã, ảnh hưởng đến các loài ăn loài B, khiến quần xã mất cân bằng.

• Cỏ mất đi sẽ gây hậu quả nghiêm trọng nhất vì cỏ là sinh vật sản xuất nếu mất đi thì quần xã sẽ không thể tiếp tục tồn tại được.

Câu 9: Căn cứ vào các tác động tiêu cực của con người lên quần xã sinh vật, hãy đề xuất một số biện pháp bảo vệ quần xã.

Giải rút gọn:

Biện pháp:

• Nghiêm cấm khai thác, chặt phá rừng bừa bãi, trồng câu gây rừng.

• Quy hoạch bãi rác thải và có kế hoạch xử lí rác thải.

• Hạn chế sử dụng các chất hóa học.

Luyện tập: Tại sao nói quần xã là một cấp độ tổ chức sống?

Giải rút gọn:

Vì quần xã có cấu trúc ổn định, có thể thực hiện được các chức năng sống cơ bản, có khả năng tự điều chỉnh, thích nghi với môi trường sống một cách độc lập.