BÀI 18. TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

PHẦN I. HỆ THỐNG BÀI TẬP, BÀI GIẢI CUỐI SGK

Mở đầu: Chim rồng rộc (ploceus sp.) là loài sống theo bầy đàn (ở Việt Nam, chúng phân bố phổ biến ở vùng Nam Bộ và Nam Trung Bộ). Vào mùa sinh sản, các con chim trống thường làm tổ cạnh nhau. Chúng dùng lá, cỏ hoặc cành cây nhỏ kết lại với nhau tạo thành tổ chim dày, dạng hình ống và có lối vào nằm ở phía dưới. Vì sao chim rồng rộc lại có cách xây tổ cầu kì như vậy? Cách xây tổ này có ý nghĩa gì đối với chúng?

I. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI TẬP TÍNH

Hoạt động 1: Thế nào là tập tính? Cho ví dụ. Tập tính có vai trò gì đối với động vật?

Hoạt động 2: Lập bảng phân biệt tính bẩm sinh và tập tính học được.

Luyện tập: Xác định các ví dụ sau thuộc loại tập tính nào. Giải thích.

a) Khỉ biết dùng ống hút để hút nước

b) Thú con biết tìm vú mẹ để bú khi chưa mở mắt.

II. CÁC DẠNG TẬP TÍNH PHỔ BIẾN Ở ĐỘNG VẬT

Hoạt động 3: Ở động vật có những dạng tập tính nào? Nêu vai trò của mỗi dạng tập tính đó

Hoạt động 4: Cho ví dụ chứng minh tập tính kiếm ăn khác nhau tùy từng loài động vật

Hoạt động 5: Động vật có thể bảo vệ lãnh thổ của mình bằng những cách nào?

Hoạt động 6: Nguyên nhân nào dẫn đến việc di cư ở một số loài động vật? Cho ví dụ

Hoạt động 7: Cho ví dụ về tập tính sinh sản ở một số loài động vật mà em biết

Hoạt động 8: Tập tính xã hội ở động vật gồm những loại nào? Cho ví dụ

Luyện tập: Tại sao hiện tượng di cư cũng được xem là một loại tập tính xã hội? Cho ví dụ.

III. PHEROMONE

Hoạt động 9: Pheromone có vai trò gì đối với động vật? Cho ví dụ

IV. CÁC HÌNH THỨC HỌC TẬP Ở ĐỘNG VẬT

Hoạt động 10: Hãy cho một số ví dụ về quen nhờn ở động vật. Tại sao quen nhờn vừa có lợi vừa có hại đối với động vật

Hoạt động 11: Tập tính in vết có vai trò như thế nào trong sự phát triển của động vật?

Hoạt động 12: Quan sát Hình 18.11, hãy:

a) Cho biết ong bắp cày có thể nhận biết đường bay về tổ bằng cách nào.

b) Dự đoán đường di chuyển của ong bắp cày sẽ như thế nào nếu chuyển các quả thông sang vị trí xung quanh điểm A. Giải thích

Hoạt động 13: Hãy xác định các ví dụ sau thuộc kiểu học tập nào:

a) Một con báo sau khi bị thương bởi gai nhím, nó sẽ không bao giờ săn nhím nữa.

b) Khi cảm nhận tiếng bước chân, các con cá chép tập trung lại bên bờ hồ chờ cho ăn..

Hoạt động 14: Khả năng nhận thức và giải quyết vấn đề có ý nghĩa như thế nào trong việc kiếm ăn hoặc lẩn trốn kẻ thù? Cho ví dụ 

Hoạt động 15: Hãy dự đoán nếu một cá thể động vật bị cách li ra khỏi đời sống xã hội thì sẽ ảnh hưởng như thế nào đến việc hình thành các tập tính học được của cá thể đó. Giải thích

Luyện tập: Tại sao động vật có hệ thần kinh càng phát triển thì có khả năng học tập càng cao?

V. QUAN SÁT MỘT SỐ TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

VI. ỨNG DỤNG TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

Hoạt động 16: Nêu một số ứng dụng tập tính ở động vật trong đời sống thực tiễn. Cho biết những ứng dụng đó dựa trên cơ sở dạng tập tính nào ở động vật bằng cách hoàn thành bảng sau:

Hoạt động 17: Hãy kể tên một số thói quen tốt và thói quen xấu của bản thân. Đề xuất biện pháp để duy trì thói quen tốt và khắc phục thói quen xấu

Vận dụng: Tại sao nên giáo dục cho trẻ từ khi còn nhỏ?

PHẦN 2. 5 PHÚT TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP TRONG SGK

Đáp án MĐ: Giảm thiểu nhất sự tấn công của loài rắn.

I. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI TẬP TÍNH

Đáp án HĐ1:

- Tập tính: Chuỗi phản ứng nhanh của cơ thể động vật đối với kích thích từ môi trường bên trong hoặc bên ngoài.

- Ví dụ: Gia cầm như gà, vịt, ngan đi theo vật chuyển động mà chúng nhìn thấy đầu tiên.

- Tập tính quan trọng trong đời sống động vật, giúp chúng thích ứng và tồn tại trong môi trường. 

Đáp án HĐ2:

Đáp án LT:

a) Tập tính học được: Vì đây là tập tính không phải sinh ra đã có, mà do trong quá trình sống khỉ đã học được

b) Tập tính bẩm sinh: Vì đây là tập tính sinh ra đã có, mang tính bản năng

II. CÁC DẠNG TẬP TÍNH PHỔ BIẾN Ở ĐỘNG VẬT

Đáp án HĐ3:

- Tập tính kiếm ăn: Đảm bảo sự sinh tồn của động vật.

- Tập tính bảo vệ lãnh thổ: Bảo vệ nguồn thức ăn, nơi sống và sinh sản.

- Tập tính di cư: Di chuyển để tránh điều kiện môi trường không thuận lợi.

- Tập tính sinh sản: Tạo ra thế hệ sau để duy trì sự tồn tại của loài.

- Tập tính xã hội: Đảm bảo trật tự trong bầy đàn và hỗ trợ lẫn nhau trong kiếm ăn, săn mồi, và phòng thủ.

Đáp án HĐ4:

- Cua, tôm dùng càng để bắt mồi, kiếm ăn lúc chiều muộn

- Hải li đắp đập ngăn sông, suối để bắt cá.

Đáp án HĐ5:

- Đánh dấu bằng nước tiểu: báo đốm đen và sơn dương.

- Đánh dấu bằng dịch tiết có mùi đặc biệt: hươu và chồn.

- Chiến đấu để đuổi đánh các con đực lạ ra khỏi lãnh thổ: sư tử đực và tinh tinh đực.

Đáp án HĐ6:

- Nguyên nhân: Điều kiện môi trường không phù hợp để sinh sống và phát triển, hoặc quá khắc nghiệt.

- Ví dụ: Sếu đầu đỏ và hạc di cư theo mùa.

Đáp án HĐ7:

- Vào mùa sinh sản, hươu đực húc nhau, con thắng trận sẽ giao phối với hươu cái.

- Ếch sinh sản vào sau cơn mưa đầu mùa hạ

Đáp án HĐ8:

- Tập tính xã hội gồm tập tính thứ bậc, tập tính vị tha, tập tính hợp tác,...

- Ví dụ: Chó sói, sư tử sống theo bầy đàn. Mối lính làm nhiệm vụ chăm sóc, bảo vệ và nuôi dưỡng tổ mối,…

Đáp án LT:

Tập tính di cư là tập tính xã hội vì:

- Được thực hiện bởi động vật sống theo bầy đàn, tổ chức.

- Động vật hỗ trợ nhau trong việc di cư để tránh các điều kiện khắc nghiệt của môi trường.

III. PHEROMONE

Đáp án HĐ9:

- Pheromone là chất hóa học do cơ thể tiết ra, mang tính đặc trưng cho loài, chỉ có cá thể cùng loài mới có khả năng nhận biết và phản ứng với tín hiệu này thông qua thụ thể đặc hiệu.

- Ví dụ: Bướm đực phát hiện pheromone do bướm cái tiết ra và di chuyển về phía cái để giao phối.

IV. CÁC HÌNH THỨC HỌC TẬP Ở ĐỘNG VẬT

Đáp án HĐ10:

- Ví dụ: Khi có bóng đèn từ trên cao rơi xuống, gà con sẽ vội vàng chạy đi ẩn nấp. Nếu kích thích này lặp lại nhiều lần mà không có nguy hiểm gì, sau này khi thấy bóng đèn, gà con sẽ không còn chạy đi ẩn nấp nữa.

- Quen nhờn là khi động vật không đáp ứng lại các kích thích lặp đi lặp lại nếu không có điều kiện kèm theo. Hiện tượng này có thể làm mất đi các hành vi học được trước đó, và có thể tốt hoặc xấu tùy vào hoàn cảnh cụ thể như ví dụ trên.

Đáp án HĐ11: Giúp con non di chuyển theo bố mẹ để được chăm sóc và bảo vệ.

Đáp án HĐ12:

a) Ong bắp cày nhận biết đường bay về tổ bằng cách ghi nhớ vị trí các quả thông xung quanh tổ.

b) Nếu các quả thông di chuyển đến vị trí A, đường bay về tổ của ong bắp cày cũng sẽ thay đổi sang vị trí A, do chúng nhận biết dấu hiệu của tổ qua các quả thông xung quanh.

Đáp án HĐ13: a) Thuộc kiểu học tập điều kiện hóa hành động; b) Thuộc kiểu học tập điều kiện hóa đáp ứng

Đáp án HĐ14: Khả năng nhận thức và giải quyết vấn đề giúp động vật tìm đường nhanh nhất để kiếm thức ăn hoặc trốn kẻ thù. Một số loài phát triển hệ thần kinh để giải quyết vấn đề mới bằng cách kết hợp các kinh nghiệm để suy nghĩ, phán đoán và thử nghiệm. Ví dụ: Tinh tinh có thể xếp chồng các thùng gỗ để đạt được thức ăn treo cao.

Đáp án HĐ15: Nếu một cá thể bị cô lập khỏi xã hội, chúng sẽ mất khả năng học các tập tính xã hội, do phụ thuộc vào sự quan sát và học hỏi từ các đồng loại.

Đáp án LT:

- Động vật với hệ thần kinh phát triển thuận lợi cho việc học tập và rút kinh nghiệm. Tập tính ngày càng hoàn thiện nhờ vào học tập được bổ sung nhiều hơn, chiếm ưu thế so với bẩm sinh.

- Ngoài ra, hệ thần kinh phát triển cũng liên quan đến tuổi thọ dài của động vật, giúp chúng hình thành nhiều phản xạ có điều kiện và hoàn thiện các tập tính phức tạp để thích nghi với môi trường sống thay đổi.

V. QUAN SÁT MỘT SỐ TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

VI. ỨNG DỤNG TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

Đáp án HĐ16:

Đáp án HĐ17:

Đáp án VD: Vì não trẻ phát triển mạnh nhất từ 0-6 tuổi, việc giáo dục sớm giúp thúc đẩy tư duy, cảm xúc và khả năng ghi nhớ của trẻ. Đây cũng là giai đoạn quan trọng quyết định đến sự hình thành tính cách của trẻ sau này.