BÀI 19. CÁC BẰNG CHỨNG TIẾN HÓA

PHẦN I. HỆ THỐNG BÀI TẬP, BÀI GIẢI CUỐI SGK

Mở đầu: Làm thế nào các nhà khoa học biết được sự xuất hiện và phân bố của một loài nào đó trong quá khứ cách đây hàng triệu năm?

I. BẰNG CHỨNG HÓA THẠCH

Câu 1: Hoá thạch được hình thành như thế nào?

Câu 2: Tuổi của các hoá thạch được xác định dựa vào thành phần hoá học hay đặc điểm hình thái của chúng? Giải thích.

II. BẰNG CHỨNG GIẢI PHẪU SO SÁNH

Câu 1: Một số loài rắn, mặc dù không có chân nhưng trong cơ thể vẫn còn mẩu xương nhỏ không còn chức năng. Từ đặc điểm đó có thể rút ra được kết luận gì về sự tiến hoá liên quan đến chi của các loài này?

Câu 2: Cánh của chim với cánh của chuồn chuồn đều có chức năng giúp các con vật bay lượn. Các cấu trúc này có phải là cấu trúc tương đồng không? Giải thích.

III. BẰNG CHỨNG TẾ BÀO HỌC VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ

Câu 1: Những bằng chứng tế bào học nào cho thấy các loài có chung tổ tiên?

Câu 2: Nêu một số bằng chứng phân tử cho thấy mọi sinh vật đều có chung nguồn gốc.

LUYỆN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Câu 1: Giải thích những ưu điểm của bằng chứng hoá thạch.

Câu 2: Hãy cho biết bằng chứng tiến hoá nào giúp xác định được mối quan hệ họ hàng cũng như nguồn gốc tiến hoá của mọi loài hiện đang sống trên Trái Đất? Giải thích.

Câu 3: Hãy sưu tập một số bằng chứng hoá thạch tại địa phương (nếu có) hoặc trên internet.

PHẦN 2. 5 PHÚT TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP TRONG SGK

Đáp án MĐ: Các nhà khoa học xác định sự xuất hiện và phân bố của một loài trong quá khứ hàng triệu năm qua bằng các phương pháp: xác định tuổi hóa thạch, bằng chứng giải phẫu so sánh, tế bào học và phân tử.

I. BẰNG CHỨNG HÓA THẠCH

Đáp án câu 1: Quá trình hình thành hóa thạch: Khi các loài động vật chết đi và bị chôn vùi trong cát, tàn tro núi lửa, hoặc bụi đất, các bộ phận mềm phân hủy nhanh chóng, chỉ còn lại xương. Qua thời gian, xương bị vùi lấp bởi các lớp trầm tích. Áp lực lớn khiến trầm tích rắn chắc lại thành đá. Nước thấm vào và phân hủy hoàn toàn xương, sau đó khoáng vật trong nước lắng đọng lại tạo thành hóa thạch.

Đáp án câu 2: Tuổi của hóa thạch có thể được xác định nhờ phân tích các đồng vị phóng xạ có trong hóa thạch hoặc có trong lớp đất đá chứa hóa thạch. Vì hóa thạch ở những nơi địa tầng ổn định, không bị xáo trộn, nằm càng sâu dưới lòng đất có tuổi thọ càng cao, thành phần hóa học của chúng gần như không thay đổi qua thời gian.

II. BẰNG CHỨNG GIẢI PHẪU SO SÁNH

Đáp án câu 1: Mẩu xương nhỏ trong cơ thể rắn cho thấy chúng tiến hóa từ tổ tiên có chân. Chân rắn tiêu giảm do thích nghi với môi trường sống hẹp và hiểm trở như các khe và hang đá.

Đáp án câu 2: 

- Cánh chim và cánh chuồn chuồn không phải là cấu trúc tương đồng.

- Cấu trúc tương đồng là đặc điểm giống nhau giữa các loài do thừa hưởng gene từ tổ tiên chung. Cánh chim và cánh chuồn chuồn có chức năng bay nhưng không có chung nguồn gốc: cánh chim từ chi trước, cánh chuồn chuồn từ bộ xương ngoài.

III. BẰNG CHỨNG TẾ BÀO HỌC VÀ SINH HỌC PHÂN TỬ

Đáp án câu 1:

- Tất cả các sinh vật đều được cấu tạo từ một hoặc nhiều tế bào và các tế bào đều có những đặc điểm cấu trúc giống nhau như màng tế bào, vùng nhân/nhân, tế bào chất.

- Các hoạt động chuyển hoá vật chất và năng lượng ở các tế bào cơ bản là giống nhau.

Đáp án câu 2: 

- Các tế bào của mọi sinh vật đều có các thành phần phân tử hoá học cơ bản như nhau. 

- Vật chất di truyền của các tế bào đều là DNA, mã di truyền về cơ bản được dùng chung cho các loài, protein ở hầu hết các loài đều được cấu tạo từ 20 loại amino acid. 

- Các loài có họ hàng càng gần gũi thì trình tự nucleotide của các gene và trình tự amino acid trong phân tử protein của chúng càng giống nhau.

LUYỆN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Đáp án câu 1: 

- Hóa thạch là bằng chứng trực tiếp cho thấy các loài sinh vật đã từng tồn tại, tiến hóa theo thời gian và vị trí phân bố trên Trái Đất. Ở các khu vực địa tầng ổn định, hóa thạch nằm càng sâu càng có tuổi cao. Xếp hóa thạch theo tuổi từ già đến trẻ cung cấp bằng chứng về sự thay đổi của sinh vật trong quá trình tiến hóa.

- Một số hóa thạch cho thấy các dạng sống trung gian chuyển tiếp giữa các nhánh sinh vật trong quá khứ.

Đáp án câu 2:

- Các tế bào của mọi sinh vật đều có các thành phần phân tử hoá học cơ bản như nhau. Vật chất di truyền của các tế bào đều là DNA, mã di truyền về cơ bản được dùng chung cho các loài, protein ở hầu hết các loài đều được cấu tạo từ 20 loại amino acid. Các loài có họ hàng càng gần gũi thì trình tự nucleotide của các gene và trình tự amino acid trong phân tử protein của chúng càng giống nhau.

- Đôi khi các loài có những đặc điểm khác nhau nhưng bằng chứng phân tử cho thấy chúng có quan hệ họ hàng. 

- Bằng chứng phân tử không chỉ giúp làm sáng tỏ mối quan hệ tiến hoá giữa các loài sinh vật mà còn có thể giúp truy tìm nguồn gốc xuất xứ của các chủng trong cùng một loài.  

Đáp án câu 3: 

- Mẫu Cúc đá (Ammonoidea): Dumortieria lantenoisi, thuộc ngành Thân mềm, lớp Chân đầu, phụ lớp Cúc đá. Phát hiện ở đập thủy điện Trị An, Đồng Nai.

- Hóa thạch thực vật tuế: Chưa định loại, tạm xếp vào nhóm Tuế (Cycadales), ngành Hạt trần (Gymnospermae). Thu thập trong trầm tích tướng lục địa màu đỏ của hệ tầng Ea Súp, Buôn Ea Súp và Bản Đôn (Đăk Lăk). Tuổi Jura giữa, khoảng 174,1-163,5 triệu năm.

- Hóa thạch thực vật họ Sen: Thu thập trong đá phiến sét đen, tướng đầm lầy của hệ tầng Na Dương, mỏ than nâu Na Dương, Lạng Sơn. Tuổi Miocen, 23-5,3 triệu năm, kỷ Neogen.