BÀI 22 - PHƯƠNG THỨC LÂY TRUYỀN, CÁCH PHÒNG CHỐNG VÀ ỨNG DỤNG CỦA VIRUS

MỞ ĐẦU

Câu 1: Vì sao giãn cách và đeo khẩu trang (hình 22.1) lại có vai trò quan trọng trong phòng chống dịch viêm đường hô hấp cấp (COVID-19) do SARS-CoV-2 gây ra?

Giải nhanh:

COVID-19 là một bệnh hô hấp cấp tính do một loại coronavirus mới SARS-CoV-2 gây ra. Virus SARS-CoV-2 có con đường lây truyền chủ yếu qua đường hô hấp và tiếp xúc như:

• Người bệnh ho và hắt hơi mà không che miệng, dẫn tới phát tán các giọt nước vào không khí, làm lây lan virus sang người khỏe mạnh.
• Người khỏe mạnh tiếp xúc với một bề mặt hoặc vật thể có virus, sau đó đưa tay lên mũi, mắt hoặc miệng của mình.

→ Vì vậy, giãn cách xã hội và đeo khẩu trang sẽ có tác dụng ngăn chặn virus SARS-CoV-2 lây lan.

Câu 2: Giãn cách và đeo khẩu trang có phải là biện pháp cần thiết đối với tất cả các bệnh do virus không? Vì sao?

Giải nhanh:

• Giãn cách và đeo khẩu trang không phải là biện pháp cần thiết đối với tất cả các bệnh do virus.
• Giải thích: Các biện pháp phòng chống bệnh do virus nhằm ngăn chặn con đường lây lan của virus. Mà mỗi loại virus lại có những phương thức lây truyền đặc trưng. Bởi vậy, tùy từng loại virus mà có biện pháp phòng chống riêng.

I. PHƯƠNG THỨC LAN TRUYỀN VÀ CÁCH PHÒNG, CHỐNG VIRUS GÂY BỆNH Ở THỰC VẬT

Câu 1: Nêu một số thiệt hại do virus gây ra trên cây trồng.

Giải nhanh:

- Virus gây bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá, lùn sọc đen làm chậm sinh trưởng của cây lúa, giảm năng suất và chất lượng sản phẩm.

- Virus khảm thuốc lá gây vết đốm vàng trên lá cây thuốc lá, làm giảm sự phát triển của lá và ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất thu hoạch.

- Virus gây bệnh xoăn lá ở đu đủ làm cây không thể phát triển và ra quả.

Câu 2: Nêu các cách thức virus xâm nhập vào tế bào thực vật.

Giải nhanh:

- Virus có thể lây lan từ cây này sang cây khác thông qua các vết thương do côn trùng chích hút hoặc do các vết xây xát gây ra trong quá trình chăm sóc và thu hoạch.

Câu 3: Virus có thể lây nhiễm trong cây bằng cách nào?

Giải nhanh:

Virus trong cây có thể lây nhiễm bằng cách nhân lên trong tế bào sau đó lây nhiễm sang tế bào bên cạnh qua cầu sinh chất, hoặc lây nhiễm đến các bộ phận khác của cây qua hệ thống mạch dẫn.

Câu 4: Cây bị nhiễm virus thường có biểu hiện gì? Chúng ta nên làm gì để phòng, chống virus gây bệnh ở thực vật?

Giải nhanh::

- Cây bị nhiễm virus thường có hình thái lá thay đổi như đốm vàng, đốm nâu, sọc vằn, xoắn hoặc héo, úa vàng và rụng lá; thân cây có thể còi cọc và bị lùn.

- Biện pháp phòng chống virus gây bệnh ở thực vật gồm: chọn giống cây trồng không bị nhiễm bệnh, tiêu diệt các vật chủ trung gian truyền bệnh, và phát triển giống cây trồng có khả năng kháng virus.

Vận dụng: Vì sao để hạn chế sự lây truyền của virus gây bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá ở lúa, người ta thường phun thuốc diệt rầy nâu?

Giải nhanh:

Rầy nâu là vật chủ trung gian lây truyền virus gây bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá ở lúa. Đối với những cây lúa khỏe mạnh khi bị rầy chích hút khoảng 1 giờ là có thể bị nhiễm bệnh. Vì vậy để hạn chế sự lây truyền của virus gây bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá ở lúa, người ta thường phun thuốc diệt rầy nâu.

II. PHƯƠNG THỨC LAN TRUYỀN VÀ CÁCH PHÒNG CHÓNG BỆNH DO VIRUS GÂY RA TRÊN CƠ THỂ NGƯỜI VÀ ĐỘNG VẬT

Câu 5: Phân biệt phương thức lây truyền ngang và lây truyền dọc của virus trên người và động vật?

Giải nhanh:

Câu 6: Con đường lây truyền nào sẽ làm cho virus phát tán trong cộng đồng nhanh nhất? Vì sao?

Giải nhanh:

• Trong các con đường lây truyền, con đường lây truyền qua đường hô hấp sẽ làm cho virus phát tán trong cộng đồng nhanh nhất.
• Giải thích: Trong con đường lây truyền qua đường hô hấp, sự lây truyền qua không khí có chứa các virus gây bệnh. Bởi vậy, từ một người bệnh phát tán virus vào không khí có thể đồng thời lây lan cho rất nhiều người trong khu vực tiếp xúc.

Câu 7: Quan sát hình 22.5 và cho biết chúng ta nên làm gì để hạn chế sự lây truyền virus cúm A từ động vật sang người.

Giải nhanh:

- Không tiếp xúc và tiêu thụ thịt gia súc, gia cầm bị ốm, chết và không rõ nguồn gốc; đảm bảo thực phẩm được nấu chín và nước uống sôi.

- Rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn uống.

- Kiểm tra và đảm bảo nguồn gốc khi mua bán gia súc, gia cầm.

- Giữ khu vực chăn nuôi sạch sẽ, thoáng mát và cách ly với các loài hoang dã.

- Không giết mổ hoặc sử dụng gia cầm bị ốm, chết mà phải báo cáo ngay cho chính quyền địa phương và đơn vị thú y.

Luyện tập 1: Hãy cho biết con đường lây truyền của virus HIV, cúm, sởi, dại, viêm gan A theo gợi ý trong bảng 22.1.

Giải nhanh:

Luyện tập 2: Hãy đề xuất các biện pháp phòng bệnh để hạn chế sự lây truyền của HIV và virus cúm trong cộng đồng.

Giải nhanh:

* Để hạn chế sự lây truyền của HIV, cần thực hiện các biện pháp sau:

- Quan hệ tình dục an toàn, sử dụng bao cao su.

- Không chia sẻ kim tiêm, dụng cụ dính máu. Thực hiện truyền máu an toàn.

- Giảm thai ngoài ý muốn đối với phụ nữ nhiễm HIV. Nếu có ý định sinh con, cần được tư vấn và chăm sóc thai nghén, sử dụng thuốc kháng virus đúng thời điểm, sinh đẻ an toàn, lựa chọn cách nuôi trẻ phù hợp.

- Không kì thị người nhiễm HIV, phát hiện sớm và quản lý tốt người nhiễm HIV.

* Để hạn chế sự lây truyền của virus cúm trong cộng đồng, cần thực hiện các biện pháp sau:

- Vệ sinh môi trường, rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, tránh nơi đông người.

- Tránh tiếp xúc gần với người bệnh, đeo khẩu trang khi cần thiết.

- Giữ ấm cơ thể, rèn luyện thể dục thể thao để tăng cường sức đề kháng.

- Không tiếp xúc với thịt gia cầm, thịt động vật chết do dịch bệnh.

- Tiêm vaccine phòng bệnh cúm định kỳ cho người và vật nuôi.

Câu 8: Các hình 22.6 và 22.7 là những thông điệp của Bộ Y tế khuyến cáo để phòng chống dịch COVID-19 do SARS-CoV-2 gây ra. Em hãy thảo luận và cho biết tác dụng của những thông điệp này?

Giải nhanh:

Thông điệp 5K gồm "Khẩu trang, Khử khuẩn, Khoảng cách, Không tụ tập, Khai báo y tế" có tác dụng ngăn chặn lây truyền của SARS-CoV-2 bao gồm:

- Đeo khẩu trang vải thường xuyên ở nơi công cộng và khẩu trang y tế tại các cơ sở y tế, khu cách ly.

- Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn tay, vệ sinh các bề mặt tiếp xúc thường xuyên.

- Giữ khoảng cách khi tiếp xúc với người khác.

- Tránh tụ tập đông người.

- Thực hiện khai báo y tế.

Tiêm vaccine phòng bệnh giúp tăng sức đề kháng và bảo vệ cơ thể khỏi các biến chứng nghiêm trọng của COVID-19 nếu mắc phải.

Câu 9: Tại sao tiêm vaccine lại giúp cơ thể phòng bệnh virus chủ động và hiệu quả?

Giải nhanh:

Tiêm vaccine lại giúp cơ thể phòng bệnh virus chủ động và hiệu quả vì: Vaccine là chế phẩm sinh học có tính kháng nguyên, khi đưa vào trong cơ thể nó sẽ kích thích hệ miễn dịch nhận diện và hình thành kháng thể phù hợp để liên kết và làm bất hoạt kháng nguyên. Đồng thời, hệ thống miễn dịch cũng ghi nhớ để nếu có kháng nguyên tương tự xâm nhập vào thì cơ thể sẽ chủ động hình thành kháng thể để bất hoạt kháng nguyên đó ngay trước khi kháng nguyên gây hại.

Câu 10: Cơ chế nào giúp cơ thể chống lại virus?

Giải nhanh:

- Các phản ứng phòng vệ của cơ thể gồm miễn dịch không đặc hiệu và miễn dịch đặc hiệu.

Câu 11: Phân biệt miễn dịch không đặc hiệu và miễn dịch đặc hiệu.

Giải nhanh:

Vận dụng 2: Em đã làm gì để có sức khỏe tốt? Vì sao giữ gìn cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh lại có tác dụng phòng bệnh do virus?

Giải nhanh:

• Biện pháp để có sức khỏe tốt:
• Ăn uống khoa học, hợp lí, hợp vệ sinh.
• Tạo môi trường sống sạch, hạn chế tác nhân gây đột biến.
• Luyện tập, nghỉ ngơi khoa học, tinh thần thoải mái.
• Khám sức khỏe định kì.
• Giữ gìn cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh lại có tác dụng phòng bệnh do virusvì giữ gìn cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh giúp cơ thể tăng cường hệ miễn dịch chống lại tác nhân gây bệnh là virus.

Vận dụng 3: Con người thường làm gì để chủ động kích hoạt miễn dịch đặc hiệu của cơ thể?

Giải nhanh:

Để chủ động kích hoạt miễn dịch đặc hiệu của cơ thể, con người thường chủ động tiêm vaccine.

Câu 12: Nêu các giai đoạn trong chu trình nhân lên của virus. Quan sát hình 22.8 và cho biết thuốc Tamiflu ức chế giai đoạn nào trong chu trình nhân lên của virus cúm A?

Giải nhanh:

Tất cả các giai đoạn trong chu trình nhân lên của virus cúm A là:

- Giai đoạn 1 - Bám dính (hấp phụ): Virus cố định trên bề mặt tế bào chủ bằng mối liên kết đặc hiệu với thụ thể của tế bào.

- Giai đoạn 2 - Xâm nhập: Virus đưa vật chất di truyền vào trong tế bào chủ, thường qua việc giải phóng cấu trúc nucleocapsid sau khi xâm nhập.

- Giai đoạn 3 - Sinh tổng hợp: Virus sử dụng các nguồn vật chất của tế bào chủ để tổng hợp protein và nucleic acid.

- Giai đoạn 4 - Lắp ráp: Các thành phần của virus hợp nhất để tạo thành cấu trúc nucleocapsid.

- Giai đoạn 5 - Giải phóng: Virus phá huỷ tế bào chủ để giải phóng các hạt virus.

Thuốc Tamiflu ức chế giai đoạn lắp ráp (cụ thể là lắp ráp màng bọc) trong chu trình nhân lên của virus cúm A.

Vận dụng 4: Vì sao chúng ta thường gặp khó khăn trong việc chế tạo vaccine phòng virus cúm?

Giải nhanh:

Chúng ta thường gặp khó khăn trong việc chế tạo vaccine phòng virus cúm vì: Virus cúm có hệ gene là RNA có tần số và tốc độ đột biến rất cao bởi vì enzyme polymerase do virus tổng hợp không có cơ chế sửa sai. Đồng thời, các biến chủng cũng được tạo ra do cơ chế tái tổ hợp virus từ nhiều nguồn khác nhau. Do khả năng biến chủng này, virus cúm có tính kháng thuốc rất nhanh, gây ra những khó khăn trong việc chế tạo vaccine phòng virus cúm.

III. ỨNG DỤNG VIRUS

Câu 13: Hãy tìm hiểu thông tin, điều tra ở địa phương về một số bệnh do virus gây ra đối với người, động vật hoặc thực vật để hoàn thành báo cáo theo gợi ý như bảng 22.2

Giải nhanh:

Câu 13: Nêu một số ứng dụng của virus trong y học.

Giải nhanh:

Virus được sử dụng làm vector để chuyển và biểu hiện gen đích, nhằm sản xuất kháng thể, vaccine và các ứng dụng khác trong lĩnh vực y học.

Câu 14: Quan sát hình 22.9 và mô tả lại quy trình sản xuất và sử dụng vaccine vector phòng SARS–CoV–2.

Giải nhanh:

- Tách gene mã hóa protein gai của SARS-CoV-2 và gắn vào bộ gene của virus vector.

- Tạo chế phẩm vaccine vector chứa gene mã hóa protein gai của SARS-CoV-2.

- Khi tiêm vào cơ thể người, gene mã hóa protein gai được biểu hiện và sản sinh các protein gai.

- Các protein gai kích thích hệ miễn dịch sản xuất kháng thể chống lại SARS-CoV-2.

Câu 15: Theo em, quy trình sản xuất vaccine vector phòng SARS–CoV–2 (hình 22.9) có thể sử dụng để sản xuất vaccine phòng các virus khác được không?

Giải nhanh:

Mỗi loại virus có cơ chế gây bệnh riêng, do đó quy trình sản xuất vaccine vector phòng SARS-CoV-2 không thể áp dụng để sản xuất vaccine phòng các loại virus khác.

Câu 16: Nêu vai trò của virus trong tự nhiên. Con người đã ứng dụng vai trò đó của virus để làm gì?

Giải nhanh:

• Vai trò của virus trong tự nhiên: Virus kí sinh gây bệnh trên tất cả các sinh vật nên chúng có vai trò nhất định trong đấu tranh, kiểm soát các loài sinh vật trên Trái Đất.
• Con người ứng dụng vai trò trên của virus để lựa chọn những virus kí sinh gây bệnh trên những sinh vật có hại cho con người và ứng dụng chúng vào cuộc sống phục vụ cho con người như sản xuất thuốc trừ sâu từ virus, phân bón sinh học,…

Vận dụng 5: Nếu trâu, bò ăn phải chế phẩm có chứa Baculovirus thì có bị chết không? Giải thích.

Giải nhanh:

Baculovirus là một virus kí sinh gây bệnh cho côn trùng chứ không kí sinh gây bệnh ở trâu, bò. Do đó, nếu trâu, bò ăn phải chế phẩm có chứa Baculovirus thì không bị chết.