BÀI 16. TỪ THÔNG. HIỆN TƯỢNG CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ

KHỞI ĐỘNG

Khi số đường sức từ xuyên qua tiết diện của cuộn dây dẫn kín biến thiên thì trong cuộc dây dẫn đó xuất hiện dòng điện cảm ứng. Hãy cho biết có những cách nào làm cho số đường sức từ qua tiết diện của cuộc dây dẫn kín biến thiên?

Giải nhanh:

- Thay đổi vị trí của cuộn dây so với nam châm

- Thay đổi góc hợp giữa cuộn dây và hướng của đường sức từ

- Thay đổi cường độ dòng điện chạy qua nam châm điện

- Sử dụng lõi sắt non

- Dùng cuộn dây có nhiều vòng dây

I. TỪ THÔNG

Câu hỏi :  Từ biểu thức (16.1) hãy cho biết trong trường hợp nào thì từ thông qua vòng dây diện tích S giới hạn bởi dẫn kín ( C) có trị số bằng 0, có trị số dương, có trị số âm.

Giải nhanh:

Từ biểu thức (16.1) hãy cho biết trong trường hợp sau thì từ thông qua vòng dây diện tích S giới hạn bởi dẫn kín ( C) có trị số bằng 0, có trị số dương, có trị số âm:

- Trị số bằng 0: 

+ Khi cảm ứng từ bằng 0: lúc này không có từ trường thì từ thông qua vòng dây luôn bằng 0.

+ Khi diện tích S bằng 0: vòng dây không có diện tích thì từ thông qua vòng dây cũng bằng 0.

+ Khi α=90° thì cosα=0: do đó từ thông qua dây bằng 0

- Trị số dương khi cảm ứng từ, diện tích S đều lớn hơn 0 và góc hợp bởi vecto cảm ứng từ với mặt phẳng vòng dây luôn là góc nhọn.

- Trị số âm khi cảm ứng từ, diện tích S luôn dương và góc hợp bởi vecto cảm ứng từ với mặt phẳng vòng dây luôn là góc tù.

Hoạt động: Để làm từ thông biến thiên, có thể biến đổi từng đại lượng B, S, trong biểu thức (16.1). Hãy đề xuất các cách có thể làm biến thiên từ thông qua tiết diện khung dây dẫn mềm nối với điện kế thành mạch kín trong các trường hợp sau:

Trường hợp 1: Khung dây dẫn đặt cạnh nam châm vĩnh cửu (Hình 16.4).

Trường hợp 2: Khung dây dẫn đặt cạnh nam châm điện (Hình 16.5).

Nếu dòng diện đi vào chốt G₀ và ra chốt (-) thì kim  điện kế lệch về phía (+) (lệch sang phải); ngược lại, kim điện kế lệch về phía (-) (lệch sang trái).

Giải nhanh:

Đề xuất các cách có thể làm biến thiên từ thông qua tiết diện khung dây dẫn mềm nối với điện kế thành mạch kín trong các trường hợp sau:

II. HIỆN TƯỢNG CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ

Câu hỏi: Từ các cách làm biến thiên từ thông qua cuộn dây dẫn kín, hãy đề xuất một số phương án thí nghiệm minh hoạ hiện tượng cảm ứng điện từ.

Giải nhanh:

Chuẩn bị dụng cụ: nam châm, cuộn dây dẫn kín, điện kế

Tiến hành: 

- Nối hai đầu cuộn dây dẫn kín với điện kế

- Sau đó đưa nam châm lại gần cuộn dây dẫn kín

- Quan sát điện kế

Nhận xét và kết quả quan sát được:

- Khi nam châm lại gần cuộn dây dẫn kín, kim điện kế sẽ quay, chứng tỏ có dòng điện xuất hiện trong cuộn dây.

- Khi nam châm ra xa cuộn dây dẫn kín, kim điện kế sẽ quay theo chiều ngược lại, chứng tỏ có dòng điện xuất hiện trong cuộn dây với chiều ngược lại.

Hoạt động 1: Thí nghiệm 1

Chuẩn bị: Nam châm (1), cuộn dây (2), điện kế (3) và các dây dẫn.

Tiến hành:

- Bố trí thí nghiệm như Hình 16.6 và điều chỉnh kim điện kế chỉ đúng vạch số 0.

- Quan sát chiều lệch của kim điện kế trong các trường hợp sau:

+ Dịch chuyển cực Bắc của nam châm lại gần cuộn dây.

+ Dịch chuyển cực Bắc của nam châm ra xa cuộn dây.

Từ kết quả thí nghiệm quan sát được, thực hiện các yêu cầu sau:

1. Khi nào kim điện kế dịch chuyển? Kim điện kế lệch khỏi vạch 0 chứng tỏ điều gì?

2. Giải thích sự biến thiên từ thông qua cuộn dây trong các trường hợp trên.

3. Nhận xét về mối liên hệ giữa sự biến thiên của từ thông qua cuộn dây với sự xuất hiện của dòng điện cảm ứng trong cuộn dây đó.

Giải nhanh:

1. Kim điện kế dịch chuyển khi:

- Dịch chuyển cực Bắc của nam châm lại gần cuộn dây.

- Dịch chuyển cực Bắc của nam châm ra xa cuộn dây.

Kim điện kế lệch khỏi vạch 0 thì chứng tỏ có dòng diện đi qua.

2. - Dịch chuyển cực Bắc của nam châm lại gần cuộn dây thì số đường sức từ qua tiết diện cuộn dây tăng, dẫn đến từ thông cũng sẽ tăng

- Dịch chuyển cực Bắc của nam châm ra xa cuộn dây thì số đường sức từ qua tiết diện cuộn dây giảm, dẫn đến từ thông cũng sẽ giảm

3. Nhận xét mối liên hệ giữa sự biến thiên của từ thông qua cuộn dây với sự xuất hiện của dòng điện cảm ứng trong cuộn dây đó: dòng điện cảm ứng chỉ xuất hiện trong cuộn dây khi từ thông qua cuộn dây biến thiên.

Hoạt động 2: Thí nghiệm 2

Chuẩn bị:

Nam châm điện (1), cuộn dây (2), điện kế (3), khoá K (4), nguồn điện (5), biến trở (6) và các dây dẫn.

Tiến hành:

- Lắp mạch điện như Hình 16.7 và điều chỉnh kim điện kế chỉ đúng vạch số 0.

- Quan sát kim điện kế khi đóng hoặc ngắt khoá K.

- Đóng khoá K rồi di chuyển con chạy trên biến trở sang trái hoặc sang phải. Quan sát kim điện kế.

Từ kết quả thí nghiệm quan sát được, thực hiện các yêu cầu sau:

1. Khi đóng, ngắt khoá K hoặc di chuyển con chạy trên biến trở thì kim điện kế có lệch khỏi vạch 0 không? Giải thích.

2. Khi đóng hoặc ngắt khoá K, đại lượng nào trong công thức (16.1) thay đổi làm xuất hiện dòng điện cảm ứng trong cuộn dây dẫn kín?

Giải nhanh:

1. Khi đóng, ngắt khoá K hoặc di chuyển con chạy trên biến trở thì kim điện kế có lệch khỏi vạch 0. Vì:

- Khi đóng khoá K, thì mạch điện kín, xuất hiện dòng điện cảm ứng, dòng điện đi qua điện kế nên kim điện kế sẽ lệch khỏi vạch 0.

- Khi mở khoá K thì mạch hở và không có dòng điện cảm ứng ở đây nên kim điện kế sẽ về 0.

2. Khi đóng hoặc ngắt khoá K, đại lượng trong công thức (16.1) thay đổi làm xuất hiện dòng điện cảm ứng trong cuộn dây dẫn kín là từ thông.

III. CHIỀU DÒNG ĐIỆN CẢM ỨNG. ĐỊNH LUẬT LENZ

Hoạt động: Hãy xác định chiều quấn của cuộn dây (2) trong thí nghiệm 2(Hình 16.7) và vận dụng định luật Lenz để kiểm chứng chiều dòng điện cảm ứng trong cuộn dây này khi đóng hoặc ngắt khoá K (4).

Giải nhanh:

Xác định chiều quấn của cuộn dây (2):

Dựa vào quy tắc nắm tay phải, ta có thể xác định chiều quấn của cuộn dây (2) như sau

Kiểm chứng chiều dòng điện cảm ứng trong cuộn dây này khi đóng hoặc ngắt khoá K: 

- Khi đóng khoá K: dòng điện qua cuộn dây (1) tạo ra ngược chiều với từ trường của nam châm. Do đó, dòng điện cảm ứng trong cuộn dây (2) có chiều ngược chiều kim đồng hồ.

- Khi mở khoá K: Do đó, dòng điện cảm ứng trong cuộn dây (2) có chiều ngược chiều kim đồng hồ

IV. SUẤT ĐIỆN ĐỘNG CẢM ỨNG. ĐỊNH LUẬT FARADAY

Hoạt động: Thí nghiệm với thanh kim loại MN trượt trên hai đoạn dây dẫn điện MQ và NP được nối với ampe kế thành mạch điện kín như Hình 16.9. mạch điện được đặt trong từ trường đều có cảm ứng từ B vuông góc với mặt phẳng MNPQ. Xác định chiều dòng điện cảm ứng và biểu thức xuất điện động cảm ứng trong mạch khi thanh kim loại trượt đều với tốc độ v trên hai đoạn dây dẫn.

Giải nhanh:

Chiều dòng điện cảm ứng ứng trong mạch khi thanh kim loại trượt đều với tốc độ v trên hai đoạn dây dẫn là: chiều từ .

Biểu thức suất điện động cảm ứng: 

mà

Thay các biểu thức trên vào công thức suất điện động cảm ứng ta được:

trong đó là tốc độ biến thiên của từ thông qua mạch kín.

Em có thể: Nêu được nguyên tắc hoạt động của máy phát điện.

Giải nhanh:

Nguyên lý hoạt động của máy phát điện nói chung đều dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ. Theo đó, mỗi khi bị tác động nam châm hoặc cuộn dây bắt đầu quay. Tốc độ quay thường tăng hoặc giảm dựa trên số đường sức từ tiếp xúc với tiết diện dây dẫn của cuộn dây. Chính biến động tăng giảm đó đã sinh ra dòng điện cảm ứng