CHỦ ĐỀ CHUNG 1: VĂN MINH CHÂU THỔ SÔNG HỒNG VÀ SÔNG CỬU LONG

MỞ ĐẦU

Phù sa của hệ thống sông Hồng và hệ thống sông Cửu Long đã bồi đắp nên hai đông bằng châu thổ lớn nhất nước ta là đồng bằng châu thổ sông Hồng và đồng bằng châu thổ sông Cửu Long. Hai châu thổ được hình thành và phát triển như thế nào? Con người đã khai khẩn và cải tạo châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước của các dòng sông chính trên châu thổ ra sao?

Giải rút gọn:

Châu thổ sông Hồng và châu thổ sông Cửu Long được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa của hệ thống sông Hồng và sông Cửu Long. Để mở rộng diện tích sản xuất và phòng chống lũ lụt, người dân đã xây dựng hệ thống đê dài hàng nghìn ki-lô-mét dọc hai bên bờ sông. Người dân cũng đã khai phá vùng châu thổ từ thời xa xưa và thích ứng với tự nhiên để phát triển nền nông nghiệp trồng lúa nước.

1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CHÂU THỔ SÔNG HỒNG. CHẾ ĐỘ NƯỚC SÔNG 

a) Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Hồng

Nhiệm vụ 1:

CH: Dựa vào thông tin trong mục a, hãy trình bày quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Hồng.

Giải rút gọn:

Châu thổ sông Hồng được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa của hệ thống sông Hồng, bao gồm dòng sông chính là sông Hồng và hàng trăm phụ lưu. Hệ thống này có tổng lượng dòng chảy lên tới 112 tỉ m3/năm và lượng phù sa phong phú, khoảng 120 triệu tấn/năm. Khi đổ ra biển, phù sa được lắng đọng ở cửa sông và hình thành châu thổ. Cùng với thời gian, châu thổ sông Hồng ngày càng tiến ra biển.

b) Chế độ nước sông Hồng

Nhiệm vụ 2:

CH: Dựa vào thông tin mục b và hình 1.2, hãy mô tả chế độ nước sông Hồng.

Giải rút gọn:

Sông Hồng có chế độ nước đơn giản với một mùa lũ và một mùa cạn rõ rệt trong năm. Mùa lũ kéo dài 5 tháng từ tháng 6 đến tháng 10, chiếm khoảng 75% lưu lượng dòng chảy cả năm với các đợt lũ lên nhanh và đột ngột. Mùa cạn kéo dài 7 tháng từ tháng 11 đến tháng 5 năm sau, chỉ chiếm khoảng 25% lưu lượng dòng chảy cả năm, mực nước sông hạ thấp rõ rệt.

2. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CHÂU THỔ SÔNG CỬU LONG. CHẾ ĐỘ NƯỚC SÔNG CỬU LONG.

a) Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Cửu Long

Nhiệm vụ 3: Dựa vào thông tin trong mục a, hãy trình bày quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Cửu Long.

Giải rút gọn:

Châu thổ sông Cửu Long được hình thành từ hệ thống sông Mê Công, một trong những hệ thống sông lớn ở châu Á và thế giới. Phần sông Mê Công chảy trên lãnh thổ Việt Nam (sông Cửu Long) dài hơn 230 km, gồm hai nhánh chính là sông Tiền và sông Hậu cùng hệ thống sông ngòi, kênh rạch. Tổng lượng dòng chảy của hệ thống sông Cửu Long rất lớn, đạt 507 tỉ m3/năm, chiếm 60,4% tổng lượng nước của tất cả sông ngòi ở Việt Nam. Khi mùa lũ đến, nước sông Cửu Long dâng tràn ngập một vùng rộng khoảng 10 000 km2, bồi đắp phù sa cho bề mặt châu thổ. Trước đây, châu thổ sông Cửu Long tiến ra biển ở khu vực bán đảo Cà Mau tới hàng trăm mét mỗi năm. Hiện nay, do biến đổi khí hậu, nước biển dâng và hàm lượng phù sa trong nước sông giảm nên nhiều nơi ở ven biển của châu thổ bị sạt lở.

b) Chế độ nước sông Cửu Long (Mê Công)

Nhiệm vụ 4: Dựa vào thông tin mục b và hình 1.2, hãy mô tả chế độ nước của sông Cửu Long.

Giải rút gọn:

Sông Cửu Long có lưu lượng nước trung bình năm và tổng lượng phù sa rất lớn. Chế độ nước của sông Cửu Long đơn giản và điều hoà, chia thành hai mùa:

+ Mùa lũ kéo dài 5 tháng từ tháng 7 đến tháng 11, chiếm khoảng 80% lưu lượng dòng chảy cả năm. Lũ khi lên và khi rút diễn ra chậm do lưu vực sông Mê Công dài và được điều tiết bởi hồ Tôn-lê Sáp.

+ Mùa cạn kéo dài 7 tháng từ tháng 12 đến tháng 6 năm sau, chiếm khoảng 20% lưu lượng dòng chảy cả năm. Vùng hạ lưu châu thổ chịu tác động mạnh của chế độ thuỷ triều.

3. QUÁ TRÌNH CON NGƯỜI KHAI KHẨN VÀ CẢI TẠO CHÂY TỔ, CHẾ NGỰ VÀ THÍCH ỨNG VỚI CHẾ ĐỘ NƯỚC CỦA SÔNG HỒNG VÀ SÔNG CỬU LONG.

a) Đối với sông Hồng

Nhiệm vụ 5: 

CH: Khai thác tư liệu trên giúp em biết được điều gì về vấn đề đê điều dưới triều Nguyễn?

Giải rút gọn:

Dưới triều Nguyễn, việc xây dựng đê lấn biển được thúc đẩy mạnh mẽ nhưng vấn đề đê điều gặp nhiều khó khăn. Các đê phòng lụt từ thời trước bị vỡ và vua Gia Long không biết nên tiếp tục xây dựng đê hay bỏ đê.

CH: Trình bày những nét chính về quá trình con người khai thác và cải tạo châu thổ, chế ngự chế độ nước sông Hồng.

Giải rút gọn:

Quá trình con người khai thác và cải tạo châu thổ, chế ngự chế độ nước sông Hồng bao gồm:

+ Từ thời xa xưa, người Việt đã tạo ra hệ thống kênh dẫn nước vào ruộng, tổ chức đắp đê, trị thủy để phát triển sản xuất và bảo vệ cuộc sống.

+ Dưới thời Lý, Nhà nước Đại Việt đã cho đắp đê dọc theo hầu hết các con sông lớn.

+ Thời Trần, triều đình gia cố các đoạn đê xung yếu ở hai bên bờ sông Hồng và đặt ra chức quan Hà đê sứ chuyên trách trông coi việc bồi đắp và bảo vệ hệ thống đê điều.

+ Sang thế kỉ XV, nhà Lê bắt đầu tiến hành quai đê lấn biển để khai thác bài bồi vùng cửa sông. Công việc này được đẩy mạnh vào thời Nguyễn.

b) Đối với sông Cửu Long

Nhiệm vụ 6: 

CH: Trình bày những nét chính về quá trình con người khai khẩn và cải tạo châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước sông Cửu Long.

Giải rút gọn:

Đồng bằng sông Cửu Long đã sớm được khai khẩn và trở thành trung tâm nông nghiệp lúa nước từ thời Vương quốc Phù Nam. Việc khai khẩn là quá trình thích ứng với tự nhiên. Từ thế kỉ XVII, quá trình khai hoang, phục hóa đồng ruộng được đẩy mạnh. Cuộc sống gắn liền với sông nước đã tạo nên một nền văn hóa đậm chất sông nước. Chợ nổi, nhà nổi là những cách thích ứng với môi trường sông nước. Do tác động lớn của môi trường sông nước mà “nước” thành quan niệm của người Việt về Tổ quốc từ xưa đến nay.

LUYỆN TẬP

CH: Chế độ nước của các sông chính ở châu thổ sông Hồng và châu thổ sông Cửu Long khác nhau như thế nào?

Giải rút gọn:

Chế độ nước của sông Hồng và sông Cửu Long khác nhau như sau:

+ Sông Hồng có một mùa lũ và một mùa cạn rõ rệt trong năm. Mùa lũ kéo dài 5 tháng từ tháng 6 đến tháng 10, chiếm khoảng 75% lưu lượng dòng chảy cả năm. Mùa cạn kéo dài 7 tháng từ tháng 11 đến tháng 5 năm sau, chiếm khoảng 25% lưu lượng dòng chảy cả năm.

+ Sông Cửu Long có lưu lượng nước trung bình năm và tổng lượng phù sa rất lớn. Chế độ nước của sông Cửu Long đơn giản và điều hoà, chia thành hai mùa. Mùa lũ dài 5 tháng từ tháng 7 đến tháng 11, chiếm khoảng 80% lưu lượng dòng chảy cả năm. Mùa cạn dài 7 tháng từ tháng 12 đến tháng 6 năm sau, chiếm khoảng 20% lưu lượng dòng chảy cả năm.

CH: Theo em, quá trình con người khai thác và cải tạo châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước của sông Hồng và sông Cửu Long có điểm gì giống và khác nhau?

Giải rút gọn:

Cả hai đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long đều được khai thác từ rất sớm. Nhân dân ở cả hai vùng đều biết cách khai thác nguồn lợi từ sông nước, cải tạo vùng châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước của hai con sông lớn này. Tuy nhiên, quá trình khai thác ở sông Hồng gắn liền với công cuộc trị thủy, xây dựng hệ thống đê điều ngăn lũ. Trong khi đó, việc khai khẩn ở sông Cửu Long là quá trình thích ứng với tự nhiên.

VẬN DỤNG

Chọn và hoàn thành một trong hai nhiệm vụ sau:

Nhiệm vụ 1: Sưu tầm tư liệu, hình ảnh về địa hình, sông ngòi của châu thổ sông Hồng và châu thổ sông Cửu Long.

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu thêm từ sách, báo, internet và cho biết: Hiện nay việc khai thác và cải tạo châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước của sông Hồng và sông Cửu Long có cần thiết không? Vì sao?

Giải rút gọn:

Nhiệm vụ 1:

• Vùng châu thổ sông Hồng:

• Đồng bằng sông Cửu Long:

Nhiệm vụ 2: 

Việc khai thác, cải tạo châu thổ, chế ngự và thích ứng với chế độ nước của sông Hồng và sông Cửu Long hiện nay vẫn rất cần thiết. Đối với đồng bằng sông Hồng, vùng này có tiềm năng lớn để phát triển kinh tế - xã hội và có lịch sử khai thác lãnh thổ từ lâu đời. Tuy nhiên, mật độ dân số tập trung ở đây rất cao, gây ra một số vấn đề như diện tích đất canh tác bình quân đầu người thấp nhất cả nước và sản xuất chưa đáp ứng được nhu cầu tích lỹ và cải thiện đời sống nhân dân. Đối với đồng bằng sông Cửu Long, vùng này có vị trí chiến lược trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội nước ta và là vùng trọng điểm số 1 về sản xuất lương thực – thực phẩm của nước ta. Tuy nhiên, do khai thác không hợp lí của con người nên tài nguyên môi trường đang bị suy thoái.