CHƯƠNG 3: TỪ TRƯỜNG

BÀI 9. KHÁI NIỆM TỪ TRƯỜNG

MỞ ĐẦU

Câu hỏi: Các nghiên cứu cho thấy, chim manh manh (Hình 9.1) có khả năng cảm nhận được từ trường dựa vào một số loại protein có trong mắt chim (Nguồn: Science News). Đặc điểm này giúp chim dựa vào từ trường của Trái Đất để xác định được phương hướng trong quá trình di cư. Vật từ trường là gì và làm thế nào để mô tả từ trường?

Giải nhanh:

Từ trường là trường lực gây ra bởi dòng điện hoặc nam châm, tồn tại xung quanh chúng và biểu hiện qua lực từ tác dụng lên dòng điện hoặc nam châm khác. Từ trường được mô tả qua các đường sức từ.

1. TỪ TRƯỜNG

Thảo luận 1: Dựa vào kiến thức đã học ở môn Khoa học tự nhiên lớp 7, từ các dụng cụ như thanh nam châm, dây dẫn có dòng điện, kim nam châm có thể quay quanh trục hoặc la bàn, hãy thiết kế phương án và thực hiện thí nghiệm để nhận biết vùng không gian tồn tại từ trường. Ngoài các dụng cụ trên, ta có thể nhận biết từ trường bằng dụng cụ nào khác?

Giải nhanh:

* Thí nghiệm:

Dụng cụ: Kim nam châm có thể quay tự do quanh trục thẳng đứng, thanh nam châm đặt trên giá đỡ

Tiến hành thí nghiệm:

• Lúc đầu, để kim nam châm ở xa thanh nam châm

• Sau đó, từ từ dịch chuyển kim nam châm lại gần thanh nam châm

Kết quả: Hướng của kim nam châm bị lệch so với hướng ban đầu

* Ngoài kim nam châm, ta có thể dùng dây dẫn mang dòng điện để phát hiện từ trường.

Thảo luận 2: Từ các dụng cụ đơn giản như nam châm thẳng, nam châm chữ U, mạt sắt, hộp nhựa trong chứa dầu và mạt sắt, giấy A4,...Hãy thiết kế phương án và thực hiện thí nghiệm để quan sát hình ảnh từ phổ của các nam châm này.

Giải nhanh:

Tiến hành thí nghiệm:

• Đặt thanh nam châm thẳng lên mặt phẳng nằm ngang;

• Đặt hộp nhựa chứa dầu và mạt sắt lên thanh nam châm

• Gõ nhẹ hộp nhựa

Kết quả: Mạt sắt sắp xếp thành những hình dạng đặc biệt

2. CẢM ỨNG TỪ

Thảo luận 3: Khi nào ta có thể xem dây dẫn thẳng có dòng điện chạy qua có chiều dài vô hạn?

Giải nhanh:

Khi tại mọi điểm xung quanh dây dẫn đều sinh ra cảm ứng từ bằng nhau.

Luyện tập: Ta đã biết, điện trường là dạng vật chất bao quanh điện tích. Vậy, theo em xung quanh điện tích có thể tồn tại từ trường hay không? Nếu có thì khi nào từ trường xuất hiện xung quanh điện tích.

Giải nhanh:

Xung quanh điện tích có tồn tại từ trường.

Từ trường xuất hiện khi điện tích chuyển động.

Thảo luận 4: Hãy mô tả hình ảnh đường sức từ (hướng và độ mau (dày)/thưa) trong các trường hợp ở Hình 9.5.

Giải nhanh:

Hướng của đường sức từ: đi ra từ cực Bắc và đi vào từ cực Nam

Độ mau/thưa: Càng gần nam châm và ống dây có dòng điện chạy qua, đường sức từ càng mau, sau đó thưa dần về phía xa.

Luyện tập: Dùng kim nam châm và các hình ảnh từ phổ thu được từ câu Thảo luận 2, hãy thiết kế phương án thí nghiệm để nhận biết được chiều của đường sức từ đi ra từ cực Bắc và đi vào cực Nam của kim nam châm.

Giải nhanh:

Kết quả của thí nghiệm 2, mạt sắt xếp thành các hình dạng đặc biệt, chính là các đường sức từ của nam châm.

Phương án thí nghiệm: Đặt kim nam châm lên một đường sức từ tạo bởi mạt sắt và quan sát.

Kết quả: chiều của đường sức từ là chiều theo hướng nam - bắc của kim nam châm đặt dọc theo đường sức từ.

Thảo luận 5: Đề xuất cách xác định chiều đường sức từ trong Hình 9.6.

Giải nhanh:

Cách xác định: Dựa vào đặc điểm của đường sức từ (ra bắc - vào nam), ta đặt kim nam châm ở vị trí xung quanh dòng điện, hướng của kim nam châm là chiều của đường sức từ.

Luyện tập: Vẽ phác đường sức từ của các dòng điện thẳng vuông góc với mặt phẳng giấy đặt trên bàn và có chiều từ trên xuống dưới.

Giải nhanh:

Thảo luận 6: Hãy vẽ phác hình dạng đường sức từ của dòng điện tròn trong Hình 9.8.

Giải nhanh:

Thảo luận 7: Hãy vẽ phác hình dạng đường sức từ trong vùng không gian xung quanh ống dây khi có dòng điện chạy qua.

Giải nhanh:

Thảo luận 8: Ống dây được tạo thành từ việc quấn nhiều vòng dây giống nhau. Dựa vào quy tắc nắm tay phải để xác định chiều đường sức từ của dòng điện tròn, hãy đề xuất cách xác định chiều đường sức từ của dòng điện bên trong ống dây.

Giải nhanh:

Khum bàn tay phải sao cho các ngón tay theo chiều dòng điện chạy qua ống dây, khi đó ngón tay cái choãi ra chỉ chiều của đường sức từ bên trong ống dây.

Vận dụng: Xét một ống dây có dòng điện chạy qua và một nam châm thử định hướng như Hình 9.12. Biết A, B là các cực của nguồn điện không đổi. Hãy xác định chiều đường sức từ của từ trường trong ống dây. Từ đó xác định tên các cực của nguồn điện.

Giải nhanh:

Cách làm:

• Từ chiều của kim nam châm, xác định chiều của đường sức từ;

• Dùng quy tắc nắm tay phải để xác định chiều của dòng điện (Dòng điện có chiều từ cực dương sang cực âm);

BÀI TẬP

1. Đường sức từ được tạo bởi nam châm thẳng có đặc điểm nào sau đây?

A. Là đường thẳng song song với trục nam châm, hướng từ cực Bắc đến cực Nam.

B. Là đường khép kín, đi ra từ cực Bắc và đi vào cực Nam của nam châm.

C. Là đường tròn nằm trong mặt phẳng vuông góc với trục của thanh nam châm.

D. Là đường tròn nằm trong mặt phẳng chứa trục của thanh nam châm.

Giải nhanh:

Đáp án B. 

2. Xét một ống dây được nối với hai cực A, B của một nguồn điện. Khi đó, đường sức từ qua ống dây có dạng như hình 9P.1. Hãy xác định tên các cực của nguồn điện.

Giải nhanh:

3. Xung quanh Trái Đất có tồn tại từ trường, do đó Trái Đất được coi như một nam châm khổng lồ. Dựa vào điều này, hãy giải thích tại sao kim la bàn luôn chỉ theo hướng Bắc - Nam địa lý.

Giải nhanh:

Vì trên bề mặt Trái Đất có nhiều mỏ đá nam châm. Trái Đất là một thanh nam châm khổng lồ vì không gian bên trong và xung quanh Trái Đất tồn tại từ trường.

4. Dựa vào hình ảnh các đường sức từ của nam châm chữ U như hình 9P.2, em hãy xác định các cực của nam châm này.

Giải nhanh:

Chiều của đường sức từ: vào nam - ra bắc