I. TÌM HIỂU CHUNG

1.Tác giả

a.  Tiểu sử

• Tác giả: Nam Cao (1917- 1951)
• Quê Hà Nam
• Nam Cao tham gia cách mạng và hoạt động tích cực sau đó hi sinh năm 1951

b.  Con người

• Thường mang tâm trạng u uất, bất hòa với xã hội thực dân phong kiến. Thừơng luôn tự đấu tranh nội tâm để hướng tới những điều tốt đẹp.
• Có tấm lòng đôn hậu, yêu thương con người, nhất là những người bé nhỏ, nghèo khổ; gắn bó sâu nặng với bà con ruột thịt ở quê hương.

c.    Sự nghiệp sáng tác

Các tác phẩm chính: Truyện ngắn “ Lão Hạc”,” Chí Phèo”, “Dì Hảo”, “ Nhật kí “Ở rừng”, truyện ngắn “ Đôi mắt”, kí sự “ Chuyện biên giới”,…

• Đề tài chính: người nông dân, tầng lớp tiểu tư sản trí thức (trước cách mạng)
• Quan niệm sáng tác:
• Văn chương phải vì con người, phải trung thực, không nên viết những điều giả dối, phù phiếm.
• Tác phẩm văn học phải có ý nghĩa xã hội rộng lớn sâu sắc, phải có nội dung nhân đạo sâu sắc.
• Người viết văn phải không ngừng sáng tạo, tìm tòi.
• Nhà văn phải có vốn sống phong phú thì mới viết được tác phẩm có giá trị.

2. Tác phẩm “Chí Phèo”

• Thể loại: Truyện ngắn
• Xuất xứ: in trong tuyển tập “Truyện ngắn Nam Cao”.
• Bố cục: Chia làm 3 phần
• Phần 1: Từ đầu…không ai biết: Nhân vật Chí Phèo xuất hiện cùng với tiếng chửi.
• Phần 2: Tiếp theo… “mau lên”: Chí bị cướp mất tính người.
• Phần 3: Còn lại: Sự thức tỉnh về ý thức và bi kịch của cuộc đời Chí Phèo.

II. TÌM HIỂU CHI TIẾT

1. Đề tài và nhan đề

• Đề tài: Số phận người nông dân nghèo trước Cách mạng tháng Tám.
• Nhan đề: Truyện ngắn “Chí Phèo” lúc đầu có tên là “Cái lò gạch cũ”, sau đó nhà xuất bản Đời Mới đổi lại thành “Đôi lứa xứng đôi” (1941), sau này tác giả tự sửa lại là “Chí Phèo”. Được in trong tập Luống Cày (1946).

2. Không gian, thời gian

a. Không gian: Làng Vũ Đại

• Toàn bộ truyện Chí Phèo diễn ra ở làng Vũ Đại. Đây chính là không gian nghệ thuật của truyện.
• Làng này dân “không quá hai nghìn người, xa phủ, xa tỉnh” nằm trong thế “quần ngư tranh thực”.
• Có tôn ti trật tự nghiêm ngặt.
• Mâu thuẫn giai cấp gây gắt, âm thầm mà quyết liệt, không khí tối tăm , ngột ngạt.
• Đời sống của người nông dân vô cùng khổ cực bị đẩy vào đường cùng không lối thoát, bị tha hóa.

b. Thời gian

• Đảo lộn tuyến tính: Mở đầu đi thẳng vào giữa truyện, sau mới ngược lại về lai lịch của nhân vật rồi quay lại hiện tại
• Ngắn tối đa: Chỉ trong khoảng 6 ngày, từ lúc Chí ra tù đến khi ăn nằm và chung sống với Nở 5 ngày rồi buổi sáng đến giết Bá Kiến rồi tự sát.

3. Mở đầu và kết thúc câu chuyện

a. Mở đầu

• Bằng tiếng chửi của Chí Phèo khi vừa ra tù:
• Ban đầu là chửi đơn thuần chửi chung như chửi “trời”, “đời”, “tất cả làng Vũ Đại”, “chửi đứa nào không chửi nhau với hắn”, “chửi đứa đẻ ra hắn”.
• Cảm xúc của nhân vật: “Tức mình”, “Tức thật!”, “Thế này thì tức thật!”, “Tức chết đi được mất”.
• Ý nghĩa của tiếng chửi: Cho thấy bi kịch của Chí Phèo
• Số phận: mồ côi, không cha không mẹ. Cuộc đời hắn từ lúc bắt đầu chỉ là con số 0 thậm chí còn là con số âm
• Tha hóa: Tiếng chửi và hành động rạch mặt ăn vạ của Chí biến hắn thành kẻ lưu manh, thành con quỷ của làng Vũ Đại.
• Bị tước đoạt quyền làm người: không được hồi đáp, chỉ có tiếng mấy con chó đáp lại Chí.

=> Hắn bị gạt ra khỏi ranh giới của con người, đứng về bên kia lằn ranh của con vật.

=> Mở đầu không theo cách truyền thống thông thường, Nam Cao đã sử dụng tiếng chửi của Chí Phèo – tiếng chửi có lớp lang, có mục đích, để tạo nên một nghịch lí: Chí tưởng say nhưng hóa ra lại tỉnh, càng cố gắng giao tiếp với người đời, Chí lại càng bị đẩy ra xa hơn.

=> Cách mở đầu độc đáo, đầy sáng tạo gây ấn tượng mạnh mẽ và tò mò cho người đọc.

b. Kết thúc truyện

• Chí Phèo uống rượu say, xách dao đến giết chết Bá Kiến rồi tự sát, trong tâm trí của Thị Nở hiện lên hình ảnh “cái lò gạch bỏ không, xa quê, vắng bóng người qua lại”.
• Ý nghĩa của kết truyện:
• Tạo ra kết cấu đầu cuối tương ứng: cái lò gạch gắn liền với số phận của Chí Phèo cha và có thể cả Chí phèo con sau này.
• Gợi ra vòng luẩn quẩn và bi kịch của người nông dân trong xã hội cũ: cùng đường, không lối thoát.
• Nỗi trăn trở của Nam Cao về số phận của con người – giúp họ thoát khỏi số phận đen tối – giá trị nhân đạo sâu sắc của tác phẩm.

4. Nhân vật

a. Nhân vật Bá Kiến

• Điển hình cho loại địa chủ cường hào ở nông thôn VN trước CM : xảo quyệt, gian hùng, thủ đoạn – Với tiếng cười Tào Tháo, mềm nắn rắn buông, dùng đầu bò trị đầu bò…
• Nhân cách ti tiện bỉ ổi, dâm đãng, ghen tuông và độc ác.

=> Bá Kiến tiêu biểu cho giai cấp thống trị: có quyền lực, gian hùng, nham hiểm.

b. Nhân vật Chí Phèo

* Trước khi ở tù:

• Hoàn cảnh xuất thân: không cha, không mẹ, không nhà, không cửa, không một tấc đất cắm dúi cũng không có, đi ở hết nhà này đến nhà khác. Cày thuê cuốc mướn để kiếm sống.
• Năm 20 tuổi: đi ở cho nhà cụ Bá Kiến. Bị bà ba Bá Kiến gọi lên dấm lưng, bóp chân…Chí cảm thấy nhục chứ yêu đương gì → biết phân biệt tình yêu chân chính và thói dâm dục xấu xa. Là người có ý thức về nhân phẩm.

=> Chí Phèo có đủ điều kiện để sống cuộc sống yên bình như bao người khác.

* Sau khi ở tù:

• Nguyên nhân: Bá Kiến ghen với vợ hắn.
• Chế độ nhà tù thực dân đã biến Chí trở thành lưu manh, có tính cách méo mó và quái dị. Chí trở thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại.
• Hậu quả của những ngày ở tù:
• Hình dạng: biến đổi thành con quỷ dữ “Cái đầu trọc lốc, hàm răng cạo trắng hớn, cái mặt thì câng câng đầy những vết sứt sẹo, hai con mắt gườm gườm..”

→ Chí Phèo đã đánh mất nhân hình.

• Nhân tính: du côn, du đãng, triền miên trong cơn say, đập đầu, chửi bới, phá phách và làm công cụ cho Bá Kiến.

→ Chí Phèo đã đánh mất nhân tính.

=> Chí đã bị cướp đi cả nhân hình lẫn nhân tính. Bị biến chất từ một người lương thiện thành con quỷ dữ. Chí điển hình cho hình ảnh người nông dân lao động bị đè nén đến cùng cực, và cũng là một nhân chứng tố cáo chế độ thực dân  phong kiến đã cướp đi quyền làm người của Chí.

* Cuộc gặp gỡ giữa Chí Phèo và Thị Nở:

• Tình yêu thương mộc mạc, chân thành của Thị Nở- người đàn bà xấu như ma chê quỷ hờn, lại dở hơi ấy đã đánh thức bản chất lương thiện của Chí Phèo.
• Chí Phèo đã thức tỉnh:
• Nghe thấy âm thanh của cuộc sống
• Nhận ra bi kịch trong cuộc đời của mình và sợ cô đơn.
• Thèm lương thiện và muốn làm hòa với mọi người.
• Hình ảnh bát cháo hành là hình ảnh độc đáo, chân thật và giàu ý nghĩa: Lần đầu tiên và cũng là lần cuối cùng Chí được ăn trong tình yêu thương và hạnh phúc.

=> Chí Phèo đã hoàn toàn thức tỉnh, Chí đang đứng trước tình huống có lối thoát là con đường trở về với cuộc sống của một con người. Cái nhìn đầy chiều sâu nhân đạo của nhà văn.

* Bi kịch bị cự tuyệt:

• Nguyên nhân: do bà cô Thị Nở không cho Thị lấy Chí Phèo → định kiến của xã hội
• Diễn biến tâm trạng của Chí Phèo:
• Lúc đầu: Chí ngạc nhiên trước thái độ của Thị Nở.
• Sau Chí hiểu ra mọi việc: ngẩn người, nắm lấy tay Thị Nở, bị Thị Nở xô ngã, Chí thấy hơi cháo hành, nhưng lại tuyệt vọng, Chí uống rượu và khóc “rưng rứt”, xách dao đên nhà Bá Kiến đâm chết Bá Kiến và tự sát.
• Ý nghĩa hành động đâm chết Bá Kiến và tự  sát của Chí:
• Đâm chết Bá Kiến là hành động lấy máu rửa thù của người nông dân thức tỉnh về quyền sống.
• Cái chết của Chí Phèo là cái chết của con người trong bi kịch đau đớn trên ngưỡng cửa trở về cuộc sống làm người. 

III. TỔNG KẾT

1. Nghệ thuật:

• Xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật sắc sảo.
• Ngôn ngữ giản dị, diễn đạt độc đáo.
• Kết cấu truyện mới mẻ, tưởng như tự do nhưng lại rất chặt chẽ, lôgic.
• Cốt truyện và các tình tiết hấp dẫn, biến hóa giàu kịch tính.

2. Nội dung

“Chí Phèo” tố cáo mạnh mẽ xã hội thuộc địa phong kiến tàn bạo đã cướp đi nhân hình lẫn nhân tính của người nông dan lương thiện đồng thời nhà văn phát hiện và khẳng định bản chất tốt đẹp của con người ngay cả khi học đã biến thành quỷ dữ.