BÀI 3: SỰ SUY THOÁI TÀI NGUYÊN RỪNG

A - MỤC TIÊU BÀI HỌC

- Phân tích được một số nguyên nhân chủ yếu làm suy thoái tài nguyên rừng và giải pháp khắc phục.

B - NHỮNG KIẾN THỨC CẦN GHI NHỚ

1. Một số nguyên nhân chủ yếu gây suy thoái tài nguyên rừng

1.1 Khai thác gỗ và lâm sản ngoài gỗ

a) Khai thác gỗ

Khai thác gỗ từ rừng để phục vụ nhu cầu xây dựng, giao thông, đồ nội thất, nguyên liệu giấy sợi,...

Ở Việt Nam, hoạt động khai thác gỗ với cường độ cao vượt quá khả năng tăng trưởng của rừng đã làm cho nhiều khu vực rừng trở nên nghèo kiệt, khó có khả năng phục hồi. Thêm vào đó, hoạt động khai thác gỗ bất hợp pháp diễn ra tại nhiều vùng trên cả nước, thậm chí xảy ra trong cả các khu rừng đặc dụng và rừng phòng hộ đã làm cho nguồn tài nguyên rừng bị suy giảm nghiêm trọng. Chỉ riêng trong năm 2010, số lượng gỗ khai thác trái phép bị tịch thu hơn 1,3 triệu mở gỗ tròn quý, hiếm và 3,1 triệu m3 gỗ xẻ quý, hiếm (Cục Kiểm lâm, 2011).

b) Khai thác củi

Củi đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nguồn năng lượng cơ bản cho khoảng 2,4 tỉ người trên toàn thế giới hay 1/3 dân số thế giới (FAO, 2018). Nhiên liệu củ không chỉ được sử dụng để nấu ăn mà còn được sử dụng để sưởi ấm, sản xuất điện,... Khoảng 50 % gỗ tròn khai thác hằng năm từ các hệ sinh thái rừng trên thế giới (xấp xỉ 1,86 tỉ mỉ gỗ) được sử dụng làm nhiên liệu cho nấu ăn, sưởi ấm tại các hộ gia đình và các hoạt động sản xuất nhỏ.

Ở nước ta, chặt phá rừng để lấy củi đốt cũng là một trong những nguyên nhân làm suy thoái nguồn tài nguyên rừng. Trước những năm 2000, khối lượng củi được khai thác hằng năm để sử dụng làm chất đốt ở những khu vực nông thôn, miền núi rất lớn.

c) Khai thác trái phép, quá mức các loại lâm sản khác

Săn bắn trái phép các loài động vật rừng hoang dã phục vụ nhu cầu sinh sống, giải trí hoặc thương mại đã đẩy nhiều loài động vật rừng đến nguy cơ bị đe doạ tuyệt chủng trong tự nhiên. Tình trạng khai thác tận diệt các cây thuốc quý để phục vụ tiêu thụ tại chỗ, sản xuất thuốc nam hoặc xuất khẩu trái phép qua biên giới đã làm cho rất nhiều loài cây thuốc quý trở nên khan hiếm. Rất nhiều loài thực vật, động vật rừng quý hiếm ở nước ta đã có tên trong Sách đỏ Việt Nam 2007.

Thu hái hoa quả, măng, lấy nhựa,... quá mức cũng làm mất đi khả năng tái sinh, phục hồi tự nhiên của các cây lâm sản, khiến chúng nhanh chóng bị suy thoái và cạn kiệt.

1.2 Phá rừng để lấy đất sản xuất nông nghiệp

- Vùng nhiệt đới là nơi có tốc độ suy giảm diện tích rừng lớn do mở rộng diện tích canh tác nông nghiệp trên đất rừng.

- Ở Việt Nam, đặc biệt là khu vực miền núi phía Bắc và Tây Nguyên, đã có nhiều diện tích rừng bị chặt phá để lấy đất phục vụ cho trồng cây lương thực, thực phẩm. Trong giai đoạn từ năm 1980 đến đầu những năm 1990, việc mở rộng diện tích canh tác nương rẫy là nguyên nhân gây mất rừng ở Việt Nam, ước tính tổng diện tích rừng bị chặt, đốt để canh tác nương rẫy năm 1991 là 3,5 triệu ha (Do Dinh Sam, 1994).

1.3 Phá rừng để trồng cây công nghiệp và cây đặc sản

- Ở Việt Nam, phá rừng để trồng các loài cây công nghiệp có giá trị kinh tế như cao su, cà phê, hồ tiêu, điều,... và một số loại cây ăn quả cũng là nguyên nhân gây suy giảm diện tích rừng ở nước ta. Điển hình như khu vực Tây Nguyên, phần lớn diện tích rừng tự nhiên bị suy giảm trong giai đoạn từ năm 1993 đến năm 2013 là do phá rừng để trồng cây công nghiệp (Cochard và cộng sự, 2017).

1.4 Cháy rừng

- Cháy rừng là một trong những nguyên nhân gây mất rừng khá phổ biến ở các quốc gia trên thế giới. Cháy rừng có khả năng làm mất rừng một cách nhanh chóng, gây thiệt hại lớn về tài nguyên rừng, làm đất rừng thoái hoá.

- Ở Việt Nam, cháy rừng thường xảy ra vào mùa khô, ở những khu vực có diện tích lớn rừng trồng các loại cây dễ cháy như: rừng thông, rừng tre nứa, rừng bạch đàn, rừng khộp, rừng tràm, rừng phi lao,... hoặc những khu rừng phục hồi. Nguyên nhân chính gây ra cháy rừng thường do đốt dọn thực bì, làm nương rẫy, săn bắt động vật rừng,... Theo số liệu của Tổng cục Thống kê (2020), trong giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2018, nạn cháy rừng đã thiêu huỷ gần 22 000 ha rừng của Việt Nam, gây thiệt hại lớn về kinh tế.

1.5 Chăn thả gia súc

- Hoạt động chăn thả gia súc làm suy thoái tài nguyên rừng do mở rộng diện tích đồng cỏ cho hoạt động chăn thả gia súc trên đất rừng. Bên cạnh đó, chăn thả gia súc tự do vào trong các hệ sinh thái rừng đã tàn phá rừng trên diện rộng. Hoạt động này ảnh hưởng nặng nề đối với lớp cây tái sinh, đến cấu trúc đất, hoạt động của hệ vi sinh vật đất, ảnh hưởng đến sinh trưởng của quần thể thực vật rừng. Ở Việt Nam, hoạt động chăn thả gia súc trong các hệ sinh thái rừng tự nhiên vẫn diễn ra ở một số khu vực.

1.6 Phát triển cơ sở hạ tầng và khai khoáng

- Việc phát triển cơ sở hạ tầng và khai khoáng đã làm nhiều diện tích rừng bị suy giảm, mất hoặc chia cắt sinh cảnh tự nhiên của nhiều loài sinh vật rừng do hình thành rào cản di cư của các loài, gây tác hại nghiêm trọng tới sự sống còn của các quần thể động vật hoang dã.

- Ngoài ra, còn một số nguyên nhân khác gây suy thoái tài nguyên rừng như: chính sách về di cư, định cư; chính sách quản lí rừng; chính sách về đất đai;...

2. Giải pháp khắc phục suy thoái tài nguyên rừng

- Giải pháp khắc phục suy thoái tài nguyên rừng: lập quy hoạch, kế hoạch bảo vệ và phát triển rừng; hoàn thành việc giao đất, giao rừng, cho thuê và thu hồi rừng, đất rừng; kiểm soát mỗi loại rừng theo quy chế quản lí riêng; kiểm soát suy thoái thực vật, động vật rừng; củng cố tổ chức, bộ máy quản lí nhà nước về lâm nghiệp từ Trung ương tới địa phương; tuyên truyền nâng cao nhận thức về quản lí và bảo vệ rừng.