BÀI 9. CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ

MỞ ĐẦU

Cơ cấu kinh tế luôn biến đổi phù hợp với yêu cầu phát triển của nền kinh tế trong từng thời kì lịch sử. Vậy ý nghĩa của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nước ta là gì? Quá trình chuyển dịch theo ngành, theo thành phần kinh tế và theo lãnh thổ diễn ra như thế nào và mỗi thành phần kinh tế có vai trò gì trong nền kinh tế?

Gợi ý đáp án:

* Ý nghĩa của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nước ta: có ý nghĩa quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển đất nước bền vững.

* Diễn biến quá trình chuyển dịch theo ngành 

- Cơ cấu ngành kinh tế: có tốc độ tăng trưởng cao so với nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới. GDP đang có sự chuyển dịch theo hướng tăng tỉ trọng các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ. 

- Cơ cấu thành phần kinh tế:nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế cùng phát triển theo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

- Cơ cấu lãnh thổ kinh tế: hình thành 6 vùng kinh tế, các vùng kinh tế trọng điểm và vùng kinh tế dộng lực.

- Phát triển bền vững: theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hóa không chỉ đạt đến mục tiêu tăng trưởng kinh tế mà còn phải đạt đến mục tiêu phát triển bền vững, trong đó, một bộ phận rất quan trọng và không thể thiếu trong phát triển các ngành kinh tế và quy hoạch lãnh thổ là bảo vệ môi trường.

* Diễn biến quá trình chuyển dịch theo thành phần kinh tế 

- Chuyển dịch trong cơ cấu GDP: Trong những năm qua, cơ cấu GDP nước ta có sự chuyển dịch mạnh mẽ theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

- Chuyển dịch trong nội bộ các ngành kinh tế:

+ Trong công nghiệp: Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá trên nền tảng của tiến bộ khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo.

+ Trong nông nghiệp, lâm nghiệp và thuỷ sản: Cơ cấu lại nhóm ngành nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản, phát triển kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới.

+ Trong dịch vụ: Phát triển mạnh nhóm ngành dịch vụ theo hướng hiện đại, đạt tỉ trọng và tốc độ tăng trưởng cao hơn nhóm ngành sản xuất và cao hơn tốc độ tăng trưởng của cả nền kinh tế.

* Diễn biến quá trình chuyển dịch theo lãnh thổ 

- Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo lãnh thổ nhằm phát huy tối đa lợi thế của các vùng, tăng cường tính liên kết nội vùng và liên vùng, hình thành cơ cấu lãnh thổ hợp lí, tạo không gian phát triển mới.

- Trên phạm vi cả nước đã hình thành 6 vùng kinh tế và 4 vùng kinh tế trọng điểm, phát triển 4 vùng động lực, các cực tăng trưởng quốc gia là các đầu tàu lôi kéo sự phát triển cả nước. 

- Lựa chọn các đô thị có lợi thế đặc biệt để xây dựng các trung tâm kinh tế, có chính sách phù hợp để phát triển khu vực vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo nhằm góp phần ổn định chính trị, giữ vững an ninh quốc phòng.

- Tổ chức không gian các ngành kinh tế thay đổi theo hướng hiện đại.

- Trong nông nghiệp đã hình thành các vùng sản xuất tập trung quy mô lớn các sản phẩm chủ lực như: lúa gạo, cây công nghiệp lâu năm, cây ăn quả, các vùng chăn nuôi lợn, gia cầm, bỏ, vùng nuôi trồng thuỷ sản,... 

- Trong công nghiệp dã thành lập và đi vào hoạt động các khu công nghiệp, khu chế xuất nhằm thu hút vốn đầu tư lớn, góp phần đẩy mạnh sản xuất, nâng cao giá trị xuất khẩu, giải quyết việc làm, nâng cao chất lượng và chuyển dịch cơ cấu lao động, chuyển dịch không gian phát triển công nghiệp. 

- Trong dịch vụ đã hình thành các khu vực động lực phát triển du lịch, các trung tâm du lịch cấp quốc gia và vùng, các trung tâm dịch vụ, thương mại, tài chính, ngân hàng mang tầm khu vực và thế giới.

* Vai trò của mỗi thành phần kinh tế 

- Kinh tế Nhà nước:  Là công cụ, lực lượng vật chất quan trọng để Nhà nước ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng và điều tiết, dẫn dắt, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, khắc phục các điểm yếu của cơ chế thị trường.

- Kinh tế ngoài Nhà nước:

+ Kinh tế tập thể, hợp tác xã: có vai trò cung cấp dịch vụ cho các thành viên, liên kết phối hợp sản xuất kinh doanh, bảo vệ quyền lợi và tạo điều kiện để các thành viên nâng cao năng suất, hiệu quả sản xuất và phát triển bền vững.

+ Kinh tế tư nhân: là một trong những động lực quan trọng của nền kinh tế, được tạo mọi điều kiện để phát triển, được hỗ trợ đổi mới, sáng tạo, hiện đại hoá công nghệ, nâng cao năng suất lao động, được khuyến khích hình thành, phát triển những tập đoàn kinh tế tư nhân lớn, có tiềm lực mạnh, sức cạnh tranh cao.

- Khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài: giữ vai trò lớn trong huy động nguồn vốn đầu tư, công nghệ, phương thức quản lí hiện đại, mở rộng thị trường xuất khẩu.

I. Ý NGHĨA CỦA SỰ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ Ở NƯỚC TA

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy phân tích ý nghĩa của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nước ta.

Gợi ý đáp án:

Ý nghĩa:

- Phát triển nền kinh tế trên cơ sở khai thác hợp lí các nguồn lực nhằm đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao theo hướng phát triển bền vững.

- Hình thành cơ cấu kinh tế hợp lí theo ngành, theo thành phần kinh tế và theo lãnh thổ, đáp ứng yêu cầu đổi mới mô hình tăng trưởng theo chiều sâu, dựa vào khoa học – công nghệ hiện đại, đổi mới sáng tạo.

- Tận dụng hiệu quả các cơ hội của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư gắn với quá trình hội nhập quốc tế, phát triển kinh tế số, xã hội số, nâng cao năng suất, chất lượng và sức cạnh tranh, nâng cao chất lượng cuộc sống.

- Phát triển hài hoà giữa kinh tế với văn hoá, xã hội, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu.

II. CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO HƯỚNG CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy chứng minh và giải thích sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở nước ta theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Gợi ý đáp án:

- Cơ cấu kinh tế nước ta có sự chuyển dịch mạnh mẽ theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá và được thể hiện rõ nhất ở sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế, thành phần kinh tế, lãnh thổ kinh tế và cơ cấu lao động xã hội.

- Cơ cấu ngành kinh tế: 

+ Các ngành kinh tế ở nước ta có tốc độ tăng trưởng cao so với nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới. 

+ GDP đang có sự chuyển dịch theo hướng tăng tỉ trọng các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ. 

+ Từ sự chuyển dịch này đã dẫn đến sự chuyển dịch cơ cấu lao động trong các ngành kinh tế.

- Cơ cấu thành phần kinh tế: 

+ Chuyển dịch cơ cấu theo thành phần kinh tế với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế cùng phát triển theo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

- Cơ cấu lãnh thổ kinh tế: 

+ Cùng với sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế, cơ cấu lãnh thổ kinh tế ở nước ta cũng có sự chuyển dịch. 

+ Trên phạm vi cả nước đã hình thành 6 vùng kinh tế, các vùng kinh tế trọng điểm và vùng kinh tế dộng lực. 

+ Lãnh thổ sản xuất các ngành kinh tế cũng có sự chuyển dịch, các địa phương đẩy mạnh xây dựng các khu công nghiệp tập trung, hình thành các vùng chuyên canh sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thuỷ sản trên cơ sở điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội của từng vùng, từ đó tạo nên sự chuyển dịch cơ cấu hàng hoá xuất khẩu.

- Phát triển bền vững: 

+ Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hóa không chỉ đạt đến mục tiêu tăng trưởng kinh tế mà còn phải đạt đến mục tiêu phát triển bền vững, trong đó, một bộ phận rất quan trọng và không thể thiếu trong phát triển các ngành kinh tế và quy hoạch lãnh thổ là bảo vệ môi trường.

III. CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ THEO NGÀNH, THEO LÃNH THỔ VÀ THEO THÀNH PHẦN KINH TẾ

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy:

- Chứng minh sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành ở nước ta.

- Giải thích nguyên nhân của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành ở nước ta.

Gợi ý đáp án:

* Chuyển dịch trong cơ cấu GDP:

- Trong những năm qua, cơ cấu GDP nước ta có sự chuyển dịch mạnh mẽ theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

* Chuyển dịch trong nội bộ các ngành kinh tế:

- Trong công nghiệp: 

+ Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá trên nền tảng của tiến bộ khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo. 

+ Tiếp tục phát triển một số ngành công nghiệp nền tảng như công nghiệp năng lượng, cơ khí chế tạo, sản xuất kim loại, hoá chất,...

+ Ưu tiên phát triển một số ngành công nghiệp công nghệ cao (sản xuất sản phẩm điện tử, máy vi tính,....), thân thiện với môi trường, các ngành công nghiệp xanh, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả tài nguyên.

+ Dựa trên công nghệ mới, hiện đại để phát triển các ngành công nghiệp vẫn còn có lợi thế (sản xuất, chế biến thực phẩm; dệt, may và giày, dép....), tạo nhiều việc làm, sản xuất hàng xuất khẩu, đóng góp lớn vào giá trị gia tăng.

- Trong nông nghiệp, lâm nghiệp và thuỷ sản:

+ Cơ cấu lại nhóm ngành nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản, phát triển kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới. 

+ Chú trọng phát triển sản xuất nông nghiệp hàng hoá lớn, khuyến khích phát triển nông nghiệp xanh, sạch, nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp công nghệ cao, thích ứng với biến đổi khí hậu.

+ Gắn kết chặt chẽ nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản với công nghiệp và dịch vụ, sản xuất với bảo quản, chế biến, tiêu thụ, xây dựng thương hiệu, nâng cao giá trị nông sản.

- Trong dịch vụ: 

+ Phát triển mạnh nhóm ngành dịch vụ theo hướng hiện đại, đạt tỉ trọng và tốc độ tăng trưởng cao hơn nhóm ngành sản xuất và cao hơn tốc độ tăng trưởng của cả nền kinh tế. 

+ Tập trung phát triển mạnh một số ngành dịch vụ trên nền tảng ứng dụng những thành tựu khoa học – công nghệ hiện đại, nhất là các ngành có giá trị gia tăng lớn, có hàm lượng tri thức và công nghệ cao như: du lịch, thương mại, viễn thông, vận tải, logistics,....

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy chứng minh và giải thích sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo lãnh thổ ở nước ta.

Gợi ý đáp án:

- Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo lãnh thổ nhằm phát huy tối đa lợi thế của các vùng, tăng cường tính liên kết nội vùng và liên vùng, hình thành cơ cấu lãnh thổ hợp lí, tạo không gian phát triển mới.

- Trên phạm vi cả nước gồm 6 vùng kinh tế và 4 vùng kinh tế trọng điểm, phát triển 4 vùng động lực, các cực tăng trưởng quốc gia là các đầu tàu lôi kéo sự phát triển cả nước. 

- Lựa chọn các đô thị có lợi thế đặc biệt để xây dựng các trung tâm kinh tế, đồng thời có chính sách phù hợp để phát triển khu vực vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo nhằm góp phần ổn định chính trị, giữ vững an ninh quốc phòng.

- Tổ chức không gian các ngành kinh tế thay đổi theo hướng hiện đại.

- Trong nông nghiệp đã hình thành các vùng sản xuất tập trung quy mô lớn các sản phẩm chủ lực như: lúa gạo, cây công nghiệp lâu năm, cây ăn quả, các vùng chăn nuôi lợn, gia cầm, bỏ, vùng nuôi trồng thuỷ sản,... 

- Trong công nghiệp dã thành lập và đi vào hoạt động các khu công nghiệp, khu chế xuất nhằm thu hút vốn đầu tư lớn, góp phần đẩy mạnh sản xuất, nâng cao giá trị xuất khẩu, giải quyết việc làm, nâng cao chất lượng và chuyển dịch cơ cấu lao động, chuyển dịch không gian phát triển công nghiệp. 

- Trong dịch vụ đã hình thành các khu vực động lực phát triển du lịch, các trung tâm du lịch cấp quốc gia và vùng, các trung tâm dịch vụ, thương mại, tài chính, ngân hàng mang tầm khu vực và thế giới.

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy chứng minh và giải thích sự chuyển dịch cơ cấu theo thành phần kinh tế ở nước ta.

Gợi ý đáp án:

- Cơ cấu theo thành phần kinh tế có sự chuyển dịch tích cực, phù hợp với đường lối phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. 

- Trong những năm qua, cơ cấu thành phần kinh tế nước ta có sự chuyển dịch mạnh mẽ và được thể hiện ở sự thay đổi về tỉ trọng của các thành phần kinh tế trong đóng góp vào GDP của cả nước.

CH: Dựa vào thông tin bài học, hãy nêu và đánh giá vai trò của mỗi thành phần kinh tế ở nước ta. Cho ví dụ cụ thể.

Gợi ý đáp án:

- Kinh tế Nhà nước:  Là công cụ, lực lượng vật chất quan trọng để Nhà nước ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng và điều tiết, dẫn dắt, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, khắc phục các điểm yếu của cơ chế thị trường.

- Kinh tế ngoài Nhà nước:

+ Kinh tế tập thể, hợp tác xã: có vai trò cung cấp dịch vụ cho các thành viên, liên kết phối hợp sản xuất kinh doanh, bảo vệ quyền lợi và tạo điều kiện để các thành viên nâng cao năng suất, hiệu quả sản xuất và phát triển bền vững.

+ Kinh tế tư nhân: là một trong những động lực quan trọng của nền kinh tế, được

tạo mọi điều kiện để phát triển, được hỗ trợ đổi mới, sáng tạo, hiện đại hoá công nghệ, nâng cao năng suất lao động, được khuyến khích hình thành, phát triển những tập đoàn kinh tế tư nhân lớn, có tiềm lực mạnh, có sức cạnh tranh cao.

- Khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài: giữ vai trò lớn trong huy động nguồn vốn đầu tư, công nghệ, phương thức quản lí hiện đại, mở rộng thị trường xuất khẩu.

LUYỆN TẬP – VẬN DỤNG

Câu 1: Dựa vào bảng 9, hãy:

a) Vẽ biểu đồ miền thể hiện sự chuyển dịch cơ cấu theo thành phần kinh tế ở nước ta giai đoạn 2010 - 2021.

b) Phân tích ý nghĩa của sự chuyển dịch đó.

Gợi ý đáp án:

a. Vẽ biểu đồ

BIỂU ĐỒ THỂ HIỆN SỰ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU THEO THÀNH PHẦN KINH TẾ Ở NƯỚC TA GIAI ĐOẠN 2010 - 2021.

b. Ý nghĩa:

- Cơ cấu theo thành phần kinh tế có sự chuyển dịch tích cực, phù hợp với đường lối phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. 

- Trong những năm qua, cơ cấu thành phần kinh tế nước ta có sự chuyển dịch mạnh mẽ và được thể hiện ở sự thay đổi về tỉ trọng của các thành phần kinh tế trong đóng góp vào GDP của cả nước.

Câu 2: Thu thập tài liệu, viết báo cáo ngắn về một trong các nội dung chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở huyện, thị xã, thành phố em đang sinh sống.

Gợi ý đáp án:

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng dịch vụ tại thành phố Hà Nội.

Hà Nội là thủ đô của Việt Nam, là trung tâm kinh tế, văn hóa, giáo dục quan trọng của cả nước. Nền kinh tế Hà Nội đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu theo hướng tăng tỷ trọng dịch vụ.

* Thực trạng:

- Tỷ trọng dịch vụ trong GRDP của Hà Nội liên tục tăng trong những năm qua.

- Năm 2023, tỷ trọng dịch vụ đạt 72%, cao hơn mức trung bình cả nước (43%).

- Một số ngành dịch vụ phát triển mạnh: du lịch, tài chính - ngân hàng, công nghệ thông tin...

* Nguyên nhân:

- Nền kinh tế Hà Nội đang chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa sang nền kinh tế thị trường.

- Nhu cầu về dịch vụ của người dân ngày càng tăng.

- Hà Nội có nhiều lợi thế để phát triển dịch vụ: vị trí địa lý thuận lợi, nguồn nhân lực chất lượng cao...

* Giải pháp:

- Tiếp tục đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng cho các ngành dịch vụ.

- Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực.

- Tạo môi trường kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp dịch vụ.

=> Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng dịch vụ là một xu hướng tất yếu của Hà Nội. Cần có những giải pháp đồng bộ để thúc đẩy quá trình này một cách hiệu quả.