A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Tìm hiểu yếu tố đối thoại, độc thoại và độc thoại nội tâm trong văn bản tự sự

1.1. Đọc đoạn trích sau:
Có người hỏi :
- Sao bảo làng chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?...
- Ấy thế mà  bây giờ đổ đốn ra thế đấy!
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:
- Hà, nắng gớm, về nào ...
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo. Ông nghe rõ cái giọng chua lanh lảnh của người đàn bà cho con bú:
- Cha tiên sư nhà chúng nó! Đói khổ ăn cắp ăn trộm bắt được người ta còn thương. Cái giống Việt gian bán nước thì cứ cho mỗi đứa một nhát!
Ông Hai cúi gằm mặt xuống mà đi. Ông thoáng nghĩ đến mụ chủ nhà.
Về đến nhà, ông Hai nằm vật ra giường, mấy đứa trẻ thấy bố hôm nay có vẻ khác, len lét đưa nhau ra đầu nhà chơi sậm chơi sụi với nhau.
Nhìn lũ con, tủi thân, nước mắt ông lão cứ trào ra. Chúng nó cũng là trẻ con làng Việt gian đấy ư? Chúng nó cũng bị người ta rẻ rúng hắt hủi đấy ư? Khốn nạn, bằng ấy tuổi đầu... Ông lão nắm tay lại mà rít lên:
- Chúng bay ăn miếng cơm hay miếng gì vào mồm mà đi làm cái giống Việt gian bán nước để nhục nhã thế này!
(Kim Lân, Làng)
1.2. Suy nghĩ và trả lời câu hỏi

• a. Trong ba câu đầu đoạn trích, ai nói với ai? Tham gia câu chuyện có ít nhất mấy người? Dấu hiệu nào cho ta thấy đó là một cuộc trò chuyện trao đổi qua lại?
• b. Câu “-Hà, nắng gớm, về nào…” ông Hai nói với ai? Đây có phải là một câu đối thoại không? Vì sao? Trong đoạn trích còn có câu nào kiểu này không?
• c. Những câu sau: “Chúng nó cũng là trẻ con làng Việt gian đấy ư? Chúng nó cũng bị người ta rẻ rúng hắt hủi đấy ư? Khốn nạn, bằng ấy tuổi đầu…” là những câu ai hỏi ai? Tại sao trước những câu này không có gạch đầu dòng như những câu đã nêu ở ý a và b?
• d. Các hình thức diễn đạt trên có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện diễn biến của câu chuyện và thái độ của những người tản cư trong buổi trưa ông Hai gặp họ? Đặc biệt chúng đã giúp nhà văn thể hiện thành công những diễn biến tâm lí của nhân vật ông Hai như thế nào?

Trả lời:

• a. Trong ba câu đầu của đoạn trích có hai gạch đầu dòng, có một dấu hai chấm, một dấu chấm hỏi và một dấu chấm than cho những lời thoại. Đó là dấu hiệu cho thấy có cuộc trò chuyện, trao dổi qua lại, trong đó ít nhất có hai người tản cư nói với nhau.
• b. Câu "Hà, nắng gớm, về nào...” là câu ông Hai nói một mình, không nói với ai. Đó là câu độc thoại, không phải là câu đối thoại (bởi vì nội dung câu nói của ông chẳng ăn nhập gì với nội dung những câu mọi người đang trao đổi). Ồng Hai nói câu này là chỉ nhằm “lẳng lờ” câu chuyện của nhừng người tản cư đang bàn luận. Trong đoạn trích này còn có câu độc thoại tương tự: “Chúng bay ăn miếng cơm hay miếng gì vào mồm mà đi làm cái giống Việt gian bán nước để nhục nhã thế này! ”.
• c. Những câu: “Chúng nó cũng là trẻ con làng Việt gian đấy ư? Chúng nó cũng bị người ta rẻ rúng hắt hủi đấy ư? Khốn nạn, bằng ấy tuổi đầu...” là lời ông Hai tự nói với mình, đúng hơn là tự hỏi mình. Đó là những câu độc thoại nội tâm.
• d. Qua những câu đối thoại của những người tản cư, tác giả đã thể hiện được:

• Các hình thức diễn đạt trên có tác dụng thể hiện chiều sâu trong diễn biến của câu chuyện, thấy được thái độ đánh giá sự quan tâm của những người tản cư đối với sự kiện làng Chợ Dầu.
• Giúp người đọc hiểu được nội tâm bên trong của nhân vật: những câu đối thoại thể hiện đươc thái độ căm ghét cao độ của người dân kháng chiến với những kẻ đầu hàng giặc, thể hiện được lòng yêu nước, quyết tâm kháng chiến của họ. Những câu độc thoại và độc thoại nội tâm của ông Hai thể hiện tâm trạng bất ngơ, đau đớn, xâu hổ của một người dân yêu nước, yêu quê hương khi nghe tin làng mình làm “Việt gian”. Tính cách ông Hai hiện lên sinh động không cần qua miêu tả của người kể chuyện.

2. Ghi nhớ

• Đối thoại, độc thoại và độc thoại nội tâm là những hình thức quan trọng để thể hiện nhân vật trong văn bản tự sự.
• Đối thoại là hình thức đối đáp, trò chuyện giữa hai hoặc nhiều người. Trong văn bản tự sự, đối thoại được thể hiện bằng các gạch đầu dòng ở đầu lời trao và lời đáp (mỗi lượt lời là một lần gạch đầu dòng).
• Độc thoại là lời của một người nào đó nói với chính mình hoặc với một ai đó trong tưởng tượng. Trong văn bản tự sự, khi người độc thoại nói thành lời thì phía trước câu nói có gạch đầu dòng; còn khi không thành lời thì không có gạch đầu dòng. Trường hợp sau gọi là độc thoại nội tâm.