BÀI 2: TRẬT TỰ THẾ GIỚI TRONG 

CHIẾN TRANH LẠNH

I. Mục tiêu bài học

- Biết cách sưu tầm và sử dụng tư liệu để tìm hiểu về Trật tự thế giới hai cực I-an-ta.

- Trình bày được quá trình hình thành và tổn tại của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta.

- Nêu được nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta.

- Phân tích được tác động của sự sụp đổ Trật tự thế giới hai cực I-an-ta đối với tình hình thế giới.

II. Bài học 

1. Quá trình hình thành và tồn tại của trật tự thế giới hai cực I-an-ta

a. Sự hình thành Trật tự thế giới hai cực I-an-ta:

- Hội nghị I-an-ta (4-11/2/1945) diễn ra vào cuối Chiến tranh thế giới thứ hai khi phe Đồng minh đã giành nhiều thắng lợi. Hội nghị đã đưa ra các quyết định quan trọng về kết thúc chiến tranh và phân chia phạm vi ảnh hưởng sau chiến tranh:

- Ở châu Âu:

+ Liên Xô chiếm đóng miền Đông Đức, Đông Béc-lin và Đông Âu.

+ Mỹ, Anh, Pháp chiếm đóng miền Tây Đức, Tây Béc-lin và Tây Âu.

+ Đông Âu thuộc phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô, Tây Âu thuộc Mỹ. Áo và Phần Lan trở thành trung lập.

- Ở châu Á:

+ Liên Xô tham chiến tiêu diệt Nhật Bản, giữ nguyên trạng và công nhận độc lập của Mông Cổ.

+ Mỹ chiếm đóng Nhật Bản.

+ Triều Tiên bị chia cắt tại vĩ tuyến 38: miền Bắc do Liên Xô chiếm, miền Nam do Mỹ chiếm.

+ Trung Quốc được thống nhất và trở thành quốc gia dân chủ.

- Các vùng khác ở châu Á vẫn thuộc phạm vi ảnh hưởng của phương Tây. Những quyết định này đã tạo nên khuôn khổ cho Trật tự thế giới hai cực I-an-ta, chia thế giới thành hai khối: một do Liên Xô và Đông Âu lãnh đạo, một do Mỹ và phương Tây lãnh đạo.

b. Quá trình tồn tại của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta:

- Giai đoạn 1945 - đầu 1970s:

+ Đây là giai đoạn xác lập và phát triển của Trật tự thế giới hai cực I-an-ta với sự đối đầu giữa Mỹ (hệ thống tư bản chủ nghĩa) và Liên Xô (hệ thống xã hội chủ nghĩa).

+ Các khối quân sự như NATO (Mỹ và phương Tây, 1949) và Hiệp ước Vác-sa-va (Liên Xô và Đông Âu, 1955) được thành lập.

+ Quan hệ quốc tế giữa hai cực căng thẳng, Chiến tranh lạnh bùng nổ, với chạy đua vũ trang và các cuộc chiến cục bộ.

+ Tuy nhiên, trong giai đoạn này, trật tự hai cực bắt đầu rạn nứt: Cách mạng Trung Quốc 1949 phá vỡ âm mưu của Mỹ và làm giảm đặc quyền của Liên Xô. Tây Âu và Nhật Bản cũng phát triển mạnh mẽ, làm suy yếu vị thế của Mỹ.

- Giai đoạn đầu 1970s - 1991:

+ Trật tự hai cực I-an-ta dần suy yếu với sự xuất hiện của xu hướng hòa hoãn giữa Liên Xô và Mỹ, đạt thỏa thuận về hạn chế vũ khí và gặp gỡ cấp cao (1972).

+ Từ giữa thập kỉ 1980, đối thoại và hợp tác được đẩy mạnh, kết quả là các thỏa thuận về kinh tế, thương mại, khoa học và đặc biệt là thỏa thuận về việc thủ tiêu tên lửa tầm trung (1987).

+ Năm 1989, Liên Xô và Mỹ tuyên bố chấm dứt Chiến tranh lạnh.

+ Sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu cuối thập niên 1980 và Liên Xô tan rã (1991) chính thức chấm dứt Trật tự thế giới hai cực I-an-ta.

2. Nguyên nhân tác động và sự sụp đổ của trật tự thế giới hai cực I-an-ta

a) Nguyên nhân sụp đổ:

- Cuộc đối đầu kéo dài giữa hai cực Xô – Mỹ đã khiến cả hai quốc gia tiêu tốn tài chính, suy giảm sức mạnh kinh tế, và buộc phải hạn chế cuộc chạy đua vũ trang.

- Từ giữa những năm 1970, quan hệ giữa Đông Âu và Tây Âu cũng như Xô – Mỹ có sự thay đổi theo hướng hòa dịu, làm giảm căng thẳng đối đầu.

- Sự phát triển của các quốc gia mới giành độc lập sau phong trào giải phóng dân tộc làm thay đổi cục diện thế giới, giảm sự chi phối của hai cực.

- Nhật Bản và Tây Âu phát triển mạnh mẽ, cạnh tranh với Mỹ, trong khi Liên Xô suy yếu về kinh tế, làm mất cân bằng thế giới hai cực.

- Cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội và sai lầm trong cải tổ của Liên Xô đã dẫn đến sự tan rã của quốc gia này, kéo theo sự sụp đổ của hệ thống xã hội chủ nghĩa và Trật tự hai cực I-an-ta.

b) Tác động:

- Sự sụp đổ của trật tự hai cực I-an-ta mở ra kỷ nguyên mới trong quan hệ quốc tế, thúc đẩy sự phát triển của các xu hướng mới, đảm bảo lợi ích của nhiều quốc gia và dân tộc.

- Sự tan rã của Liên Xô tạo ra ưu thế tạm thời cho Mỹ, nhưng đồng thời vai trò của các cường quốc khác, trung tâm kinh tế, và tổ chức quốc tế ngày càng tăng, làm cho sức mạnh của Mỹ suy giảm tương đối.

- Sự sụp đổ của trật tự I-an-ta dẫn đến quá trình hình thành một trật tự thế giới mới với sự phân cực và phân chia quyền lực đa dạng hơn.